در این قسمت به معرفی ابراهیم قوام معروف به قوام‏الملك شیرازى می پردازیم

٣٥ - ابراهیم قوام معروف به قوام‏الملك شیرازى

ابراهیم قوام یکی از معروف ترین قوام‌الملک‌هاست. نسب قوام‌الملک‌ها به حاج ابراهیم‌خان کلانتر می‌رسد. حاج ابراهیم‌خان کلانتر در خاندان معروف هاشمیه به دنیا آمد که از کلیمی‌های مسلمان‌ شدۀ قزوین بودند و گفته می‌ شود که پس از مهاجرت به شیراز با اعقاب "حاجی قوام" ممدوح حافظ شیرازی وصلت کردند. لقب بعدی این خانواده باید اشاره‌ای به همین وصلت باشد. ابراهیم‌خان در زمان کریم‌خان زند، کلانتر برخی محله‌های شیراز بود و مدتی پس از مرگ کریم‌خان، کلانتر ایالت فارس شد. وقتی لطفعلی‌خان زند به سلطنت رسید و برای جنگ با آقا محمدخان قاجار از شیراز خارج شد، شهر را به حاج ابراهیم‌خان سپرد. اما او که ستارۀ بخت خان زند را رو به افول می‌دید و به فکر فردای پس از سقوط زندیه بود، پنهانی با آقا محمدخان قاجار ساخت و هنگام بازگشت لطفعلی‌ خان به شیراز، دروازه‌های شهر را به رویش بست.
باقی داستان معروف است: لطفعلی‌خان به سوی کرمان رفت و پس از شکست از آقا محمدخان با وضعی فلاکت‌بار به تهران آورده شد و بر اثر شکنجه‌های طاقت‌فرسا جان باخت. در عوض، حاج ابراهیم‌خان که حالا برای خواجۀ تاجدار حکم "تاجبخش" را داشت، لقب اعتمادالدوله گرفت و به وزارت فتحعلی‌خان، ولیعهد آقا محمدخان منصوب شد. او در زمان فتحعلی‌شاه تا مقام صدارت عظما پیش رفت و قدرت و ثروت درخور توجهی را به هم زد. با این حال زودتر از آن چه گمان می‌رفت، از مسند به زیر کشیده شد. سرنوشت مردی که اعتماد قاجاریه را با خیانت به زندیه جلب کرد، بسی عبرت‌آمیز بود. راست یا دروغ، متهم به خیانت شد. او را پس از مصادرۀ اموال به طالقان فرستادند. در آن‌جا چشمانش را کور کردند، زبانش را بریدند و جانش را گرفتند. اما نفوذ خاندان او در ایالت فارس ریشه‌دارتر از آن بود که با غضب شاه پایان بگیرد. بدین سان پس از چندی فرزندش میرزا علی‌اکبرخان با لقب قوام‌الملک، کلانتر فارس شد تا سلسلۀ قوام‌الملک‌های شیراز به عنوان قدرتمندترین خاندان محلی فارس قوام و دوام پیدا کند و آنان را تا پایان دورۀ قاجار در جایگاه مالک‌الرقاب فارس بنشاند.
//www.jadidonline.com/story/29042011/frnk/ghavam_house [1]

ابراهيم خان قوام (قوام‌الملک پنجم) فرزند سهراب‏خان قوام‏الملك مالك عمده و بیگلربیگى فارس ، در  ١٢٦٨ در شیراز تولد یافت. پس از انجام تحصیلات متداول و معمول زمان به كار ملكدارى پرداخت. بیست ساله بود كه پدرش كشته شد. تمام مناصب و القاب پدر به او داده شد و قوام‏الملك نام گرفت. در فارس مرجعیت پیدا كرد و مامورین عالى‏رتبه‏ى دولت ناچار بودند براى حفظ و ابقاء خویش، با وى از در دوستى و مودت برآیند. بعد از آنكه رضاخان سردارسپه به تخت سلطنت نشست، درصدد برآمد تمام متنفذین محلى را در تهران نگهدارى نماید، از جمله قوام‏الملك را به تهران فراخواند و براى اینكه وجود وى در مركز، محمل قانونى داشته باشد، در دوره‏ى ششم او را به وكالت مجلس برگزیدند و به محض ورود به تهران، از دوستان و نزدیكان رضاشاه شد. غالبا در سفر و حضر با او به سر مى‏برد. جزء چند نفرى از محارم رضاشاه بود كه همه روزه مى‏بایستى به ملاقات شاه برود. در ادوار هفتم و هشتم و نهم همچنان در سمت نمایندگى مجلس قرار داشت. در اواخر دوره‏ى نهم مورد سوءظن قرار گرفت و از وى سلب مصونیت شد. چندى در زندان و مدتى تحت‏نظر بود تا اینكه رفع سوءتفاهم شد و موقعیت ممتاز خود را پیدا كرد ولى دیگر حاضر به نمایندگى مجلس نشد. در عوض مدتى استاندارى فارس را به او سپردند. بعد از استاندارى به ریاست هیئت مدیره هواپیمائى منصوب گردید. یك دوره نیز در دوران سلطنت محمدرضا پهلوى سناتور گردید.
ابراهیم قوام در سال  ١٣٤٨ در سن ٨٠ سالگى در تهران درگذشت. از وى دو دختر و دو پسر باقى ماند. دامادهاى وى عبارت بودند از امیراسدالله علم و دكتر على‏اصغر نفیسى استاد دانشگاه و فرزندان ذكور وى على و محمدرضا نام داشتند كه اولى مدت كوتاهى همسر اشرف پهلوى بود و دومى داماد سرلشكر ظفرالدوله مقدم شد. خانواده قوام‏الملك كه از مالكین عمده فارس بودند وابستگى كامل به انگلستان داشتند و همواره مورد حمایت دولت فخیمه بودند. هنگامى كه قریه قلهك به تصرف انگلیسها درآمد و سفارتخانه ییلاقى خود را در آنجا بنیاد نهادند به عده‏اى از ایرانیان وابسته به سفارت انگلیس مقادیرى زمین مجانا واگذار كردند از جمله به قوم‏الملك شیرازى، قریب ده هزار متر زمین داده شد كه باغى در آن احداث گردید. این باغ در خیابان یخچال قلهك هم‏اكنون وجود دارد.
نزدیكى قوام‏الملك به انگلیسها به حدى بود كه رضاشاه روز هشتم شهریور ١٣٢٠ براى تحصن در سفارت انگلیس قوام‏الملك را نزد ریدرز بولارد وزیر مختار انگلیس فرستاد تا براى او تقاضاى پناهندگى كند ولى بولارد به این تقاضا روى خوش نشان نداده و گفته بود در ایران نقاطى وجود دارد كه روس و انگلیس هرگز وارد آنجا نخواهند شد مانند یزد و اصفهان و كرمان و بهتر است شاه به یكى از این شهرها سفر كند.
//www.rasekhoon.net/Mashahir/show-119740.aspx [2]

رضاشاه که آمد، محدود کردن متنفذان محلی را با جدیت پی گرفت. در آن هنگام، ابراهیم‌خان قوام‌الملک بر فارس حکم می‌راند. شاه او را با عنوان این که وکیل مجلس شورای ملی باشد به تهران کشاند و او را از کانون قدرتش دور کرد. البته فراست ابراهیم‌خان بیش از اینها بود. آن قدر به رضاشاه نزدیک شد که در سفر و حضر با او بود و فرزندش علی قوام با اشرف پهلوی ازدواج کرد. اگرچه این ازدواج اجباری پس از استعفای رضاشاه از سلطنت به متارکه انجامید، اما بیانگر تلاش‌ خاندان قوام‌الملک برای حفظ قدرت و نفوذ خود بود. دورۀ پهلوی، دورۀ زوال قدرت خاندان قوام‌الملک شیرازی بود و آنها که روزگاری در فارس سروری می‌کردند، ناگزیر شدند به استانداری و فرمانداری و سناتوری یا عضویت در هیئت مدیرۀ سازمان‌های دولتی بسنده کنند.
امروز برای شیراز و شیرازیان، نام خاندان قوام‌الملک تنها یک خاطره است. خاطره‌ای که با یادگارهای برجای‌مانده از آنان زنده مانده‌است. باغ‌ها و بناهایی که از این خاندان در شیراز برجاست، همچون باغ عفیف‌آباد و نارنجستان قوام، وجهی دیگر از زندگی قوام‌الملک‌ها را باز می‌نماید: اشرافیتی با ذایقۀ هنری قابل توجه و در پیوند با هنرمندان برجستۀ آن روزگار. حتا در بارۀ محمدرضا خان قوام‌الملک که در برابر مخالفان خشونتی بی‌محابا به نمایش می‌گذارد، گفته‌اند که "از حیث فضل و دانش نخبۀ خاندان خویش" به حساب می‌آمد و "برای خود کتابخانۀ مفصل و گرانبهایی" فراهم آورده بود.
نارنجستان قوام که مقر اصلی خاندان قوام در شیراز به شمار می‌آمد، در سال‌های پایانی سده ۱۳ هجری قمری توسط علی‌محمدخان قوام‌الملک ساخته و به دست فرزندش محمدرضا خان قوام‌الملک کامل شد.
//www.jadidonline.com/story/29042011/frnk/ghavam_house [3]
 

تصاویر

ابراهيم قوام
//www.yadegaran.com/imgDetail/majles/14052.jpg [4]

ابراهيم قوام در سنين پيري
//94.232.175.44/fileGroup/97045/4787567.jpg [5]

از راست: عبدالحسين ميرزا فرمانفرما، ابراهيم خان قوام الملک، ژنرال سِرپرسي سايکس
(فرمانده نيروهاي انگليس در جنوب ايران)، ١٩١٧ ميلادي
//www.shahbazi.org/Oligarchy/docs/doc299.jpg [6]

از چپ : رضا شاه ، یک ملا و ابراهيم خان قوام
//www.shahbazi.org/Oligarchy/docs/doc303.jpg [7]

نارنجستان قوام
//geography.kermanedu.ir/photogallery/iran/ensani/fars_kohkeloye/shiraz.%20(43).jpg [8]

کارپردازان انگلیس در ایران - قسمت قبل [9]

نظر شما چیست؟

xxxxxxxxxxxxx