روشنفکری ایرانی حاصل میل ایرانی ها به جبران عقب ماندگی های خود در دو سده اخیر بود. انقلاب مشروطه به عنوان اولین حرکت عظیم سیاسی در ایران عموما به عنوان نقطه عطف روشنفکری از یک جریان خاص به جریان عام گرا تلقی می شود. در طول تاریخ صد و اندی ساله خود روشنفکری ایرانی از مسیرهای عجیبی گذر کرده است. در یک بررسی تحلیی اعصار مختلف روشنفکری ایرانی را بر اساس دوره های زمانی و خصوصیات خاص آنها به چهار دوره یا اصطلاحا چهار” نسل ” تقسیم بندی می کنند.
نسل اول روشنفکری ایرانی یا نسلی که از انقلاب مشروطه تا به قدرت رسیدن رضا شاه در جریان بود خصوصیاتی نظیر غرب گرایی داشت ، از حرکت های افراطی پرهیز می کرد و مبانی حکومت های دمکرات و سکولار را قبول داشتند. با این حال اندیشه انقلاب گرایی به مفهوم اجتماعی در این عصر اندکی مهجور بود به طوری که انقلاب مشروطه خود در قالب سیاسی با روش های کاملا مسالمت آمیز شکل گرفت. نسل دوم اما در قصرهای رضاحان و تحت ایدئولوژی سیاسی روشنفکر زده او به وجود آمد. غرب گرایی این دوره با تکیه بر ایدئولوژی های ناسیونالیستی میشد.
ایجاد نهادهای جدید نظیر مدرسه و دانشگاه و حتی حرکت هایی چون برداشتن حجاب با پشتوانه هایی نظیر ساختن ایران بزرگ به وجود آمدند. در دوره مصدق روشنفکری ایرانی یک بازگشت مقطعی را به روشهایی مشروطه گرایان تجربه کرد و با شکست مصدق نسل جدیدی از روشنفکری با عقاید کاملا متفاوت شکل گرفت. غرب زدگی ، تندروی و حتی میل به مبارزه مسلحانه، میل به بازگشت به ارزش ها و میل به ایجاد حکومت توتالیتر از ویژگی های این نسل از روشنفکری بود.
اکبر گنجی در مقاله ای تحت عنوان” تاریخ روشنفکری ایران” که در بی بی سی فارسی منتشر شد اشاره کرد که دمکراسی اصولا در گفتمان سیاسی این دوره جایی نداشت و همین نسل ایجادکنندگان انقلاب اسلامی بود. نسل چهارم که حاصل جنبش اصلاحاتی بود که در سال 76 شروع شد اما نسل های قبلی را رد و مفاهیمی چون دمکراسی ، تحمل عقاید و مبارزه لیبرال منشانه را تبلیغ می کند.
با یک نگاه به فضای جامعه روشنفکری ایرانی متوجه می شویم که تفاوت های بسیاری میان آنها از حیت نوع ایدئولوژی وجود دارد. امروز در ایران روشنفکری چهار لایه دارد:
1- گروههایی نظیر جبهه ملی و میتوان گفت نهضت آزادی ، پان ایرانیست ها و اغلب گروههای ناسیونالیسم با اندیشه های نسل اولی پیش میروند
2- گروههای نظیر حزب مشروطه ایران با ایدئولوژی نسل سوم تعیین خط مشی می کنند
3- خط مشی نسل سومی همراه با تندروی هنوز بین احزاب کمونیست به طور بارز مشاهده میشود
4- احزاب اصلاح طلب خط مشی نسل چهارمی را اختیار کرده اند
خیلی خوب متوجه می شویم که در این آشفته بازار روشنفکری ایرانی هر گروهی ساز خودش را میزند. با این حال میتوان گفت جهت گیری همه احزاب به سمت نسل چهارمی تر شدن است. یعنی ارزشهایی نظیر دمکراسی ، تحمل عقاید و برخورد عاقلانه با غرب کم و بیش در بین همه گروههای روشنفکر به چشم می خورد. چنانکه امروز احزاب کمونیستی چون حزب کمونیست کارگری و فدائیان خلق تا حد زیادی تغییر ایدئولوژی داده اند.
فدائیان خلق اکثریت در کنگره اول بعد از انقلابشان عملا خط مشی خود را که یک خط مشی تک ایدئولوژیکی بر مبنای تکثر عقیده و اتحاد وسیله بود را رد و نظام جند عقیدتی را پذیرفتند. کمونیست کارگری نیز که این روزها با اندیشه کاملا جدیدی برای ” یک دنیای بهتر ” آمده است. گرچه تاریخ مصرف این احزاب به عقیده من گذشته است، اما تغییرات ایدئولوژیکی نشان از یک حرکت اجتناب ناپذیر تاریخی برای روشنفکری ایرانی می دهد
