استفاده از نفت و قیر و گاز در دوره های بعدی و خصوصا کاربردهای مذهبی و استفاده از گاز به عنوان منبع سوخت آتشکده های بسیار قدیمی در ایران از دیگر نشانه هایی هستند که نشان از آشنایی ایرانیان باستان با نفت و مشتقات آن دارند و هنگامی که کاربردهای نظامی را به این مقوله اضافه می کنیم و نفت اندازها را در ارتش ایران باستان مورد توجه قرار می دهیم متوجه می شویم که نفت و مشتقات آن چه اهمیتی در ایران باستان و البته ادوار بعد از آن داشته است
امپراتوری ایلام در نهایت گسترش تاریخی خود از اوایل هزاره سوم تا اواسط هزاره اول قبل از میلاد،بخش بزرگی از مناطق غربی و جنوبی سرزمین امروزی ایران را در بر می گرفت. بنابراین واژه ایلام بامشخصه جغرافیایی امروزین آن تحت عنوان استان ایلام متفاوت است. ایلام باستان سرزمینهای خوزستان، فارس و بخش هایی از استان های کرمان، لرستان و کردستان امروزین را در بر می گرفت، اما شناخته شده ترین منطقه این گستره جغرافیایی شوش بود که زیگورات چغازنبیل در آن از شهرت جهانی برخوردار است.
وقتی می خواهیم از نقش قیر در این مرحله مهم از تمدن ایران بگوییم، باید به مهرهای ساخته شده ازقیر در این دوران اشاره کنیم که اطلاعات مفیدی از شیوه های گوناگون زندگی و محیط زیست مردم به دست می دهد و با مشاهده نمونه هایی از آثار این مهرها که در کاوش های باستان شناسی به دست آمده،می توان اطلاعات ذیقیمتی از آن دوران به دست آورد. مهمتر اینکه ساخت این مهرهای استوانه ای ازجانب مردم ایلام، به عنوان وسیله ارتباطی و خط تصویری استعمال می شده است.
مهرهای استوانه ای ایلامی عبارت بود از تکه قیری استوانه ای شکل که روی آن نقوش متفاوت حک می شد و پس از آغشته شدن به مایعی شبیه جوهر، نقوش آن را بر صفحات غارها، سفال ها و کتیبه ها ماندگار می کرد . در تدفین اجساد نیز ایرانیان باستان از قیر بهره می بردند. کشفیات
باستان شناسی حاکی از آن است که در هزاره سوم پیش از میلاد، اجساد مردگان را در تابوت های ساده گلی وبعدها در تابوت های سفالین که با قیر طبیعی اندود می شد، دفن می کردند.
از دیگر موارد استفاده از قیر در ایلام، ساخت ظروف تزئینی و تزئین ظروف با اشکال حیوانات ازویژگی های هنر ایلام بوده است.
نخستین اثر به دست آمده از این دست از درون قبری به دست آمد که به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تعلق دارد. ظرف کوچک استوانه ای شکلی با جدار مقعر که لبه آن با قطعات صدف تزئین شده است.
همچنین در سال 1975 میلادی (1354 خورشیدی) از حفریات تپه چغامیش از یک لایه ایلامی متعلق به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد، جامی استوانه ای شکل به بلندای چهارده سانتیمتر از جنس قیرطبیعی به دست آمد که دسته آن به شکل یک بز کوهی است.
مواردی از این قبیل کشفیات از تمدن ایلام بسیارند و نقش قیر را به عنوان یک ماده پرمصرف درانتقال اندیشه از طریق خط تصویری، آداب و رسوم مذهبی و تدفین مردگان، هنر، صنایع دستی و… نشان می دهد و کثرت استفاده از این ماده در موارد مختلف، اهمیت آن را در زندگی، تمدن و تاریخ آن مقطع زمانی به خوبی نشان می دهد
در شاهنامه، قدیمی ترین و معتبرترین منظومه حماسی قدیمی ایران، به کرات لغت نفت به کار برده شده است از جمله این بیت:
به اسب و به نفت آتش اندر زدند همه هندیان دست بر سر زدند
در مثنوی، معتبرترین اثر عرفانی ما نیز از واژه نفت در چند مورد استفاده شده است. از جمله این بیت که:
از هلیله قبض شد، اطلاق رفت آب آتش را مدد شد همچو نفت
با ورود اقوام آریایی به سرزمین جدیدی که به واسطه حضور ایشان ایران نام گرفت، استفاده از نفت و گاز اهمیتی بیش از پیش یافت و با توجه به ارزش و جایگاه مهم آتش در آئین دینی ایران باستان، میتوان اهمیت نفت و گاز را در این برهه زمانی تصور کرد.
آتش در آئین ساکنان جدید سرزمینی که خود ایران نامیدند، نقش مهمی داشت. نور به عنوان یکی از مظاهر پاکی و روشنایی در مقابل ظلمت قرار می گرفت و نیایش آریاییان در برابر آتش، ستایش اهورامزدا خداوند یکتا بود که نور به عنوان یکی از مظاهر آن محسوب می شد. تعدد و تکثر آتشکده ها و آتشگاه ها در سرزمین تحت سکونت آریاییان یکتاپرست نیز دلیل اهمیت این نماد در آیین دینی آنان است.
برپایه چنین باوری، آتش و روشنی ناشی از سوختن گازهایی که به خودی خود از دل زمین بیرون می زد، نقشی ویژه را در امور مذهبی آنها داشت. برای مثال می توان به آتشکده های زرتشتیان در شبه جزیره باکو در شمال ایران اشاره کرد که شعله های گاز طبیعی بر فراز آنها همواره شعله ور بود. همچنین می توان به آتشکده سرمسجد در استان خوزستان اشاره کرد که بنا به تحقیقات مستشرقین منبع سوخت آتش جاودان آن گاز طبیعی بوده است. علاوه بر جایگاه نفت وگاز به عنوان منبع تولید آتش در ادوار باستانی ایران، نقش نفت در سایر امورهمچون اندودکردن وسایل و ابزار، رنگ آمیزی و مصارف درمانی نیز قابل توجه بوده است.
این اهمیت و جایگاه ویژه از نخستین ادوار حضور آریاییان تا استقرار امپراطوری هخامنشی همچنان ادامه داشت و از این پس، نفت در مسائل نظامی نیز مورد استفاده قرار گرفت که به عنوان مثال می توان به وجود گروهی به نام “نفت انداز” و پرتاب گلوله های آتشین نفت در جنگ ها اشاره کرد.
*******************
منابع:
1-آندره گدار و دیگران : آثار ایران / ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم
2- رومن گیرشمن : ایران از آغاز تا اسلام / ترجمه محمد معین
3-والتر هینتس : دنیای گمشده عیلام / ترجمه فیروز فیروز نیا
******************
