کلمهء کاپیتولاسیون، واژه ای فرانسوی به معنی تسلیم و شرط گذاشتن برای سازش است. تسلیم آلمان در جنگ جهانی دوم به کاپیتولاسیون معروف است که به معنی واگذاری بخشی از آلمان به لهستان و بخش کشور به دو نیم غربی−شرقی و تسلیم نیروی نظامی رایش به متهدین بود.
ریشهء این پدیده به سدهء ۴−۶ میلادی بر میگردد، در زمانی که بیزانس امتیازات ویژه ای به اتباع ژن و پیزا قائل شده بود.
کاپیتولاسیون در قرن ۱۲ میلادی با تحمیل یک جانبهء دُول اورپايی به برخی از کشورهای شرقی جلوهء دیگری بخودش گرفت. پدیدهء بغرنج کاپیتولاسیون که ما تا چندی پیش مشاهدش بودیم، بر میگردد به قرن ۱۶ میلادی، موقعه ایکه دولت عثمانی قراردادی را با دولت فرانسوا ۱, فرانسه بست. در آن قرارداد، سلطان سلیمان اول قبول کرد که اتباع فرانسوئیکه به امپراطوری عثمانی سفر میکنند همان حقی را داشته باشند که در فرانسه میداشتند.
فرانسه در آن زمان، بعلت رقابت سر سخت خود با ایتالیا ، احتیاج مبرم به پشتیوانی دول خارجی مانند امپراطوری عثمانی داشت. سلطان سلیمان اول هم در حقیقت احتیاجی به بستن این قرار دادنداشت، چون امپراطوری عثمانی آن زمان یکی از قدرتمندترین دولتهای وقت بود. دلیل این امضاء یک کم مبهم است ولی انجام شد.
این امتیاز برای نخستین بار توسط دولت عثمانی به فرانسویها، بنیان کاپیتولاسیون را در خاورمیانه پایه گذاری کرد. اتباع فرانسوی در ۲ قرن بعد، که دولت عثمانی توانمندیش رو به رکود بود، از اختیارات گسترده ای برخوردار شدند و رسماً در سال ۱۷۴۰ میلادی رژیم کاپیتولاسیون به دولت عثمانی تحمیل گردید و دیری نپائید که دُول دیگر اروپائی مثل روسیه تزاری، هلند، آلمان، انگلیس، … هم داری حق کاپیتولاسیون در کشور عثمانی شدند.
رژیم کاپیتولاسیون به کشورهای زیر قلمروی کشور عثمانی مثل لبنان، عراق، سوریه و فلسطین هم تحمیل شد. کشور عثمانی که خود از اینرژیم تبعیت میکرد با کشورهای ضعیف تر همانند ایران نیز حق کنسولی میگرفت.
این بذر در دوره صفوی بطور غیر رسمی در ایران پاشیده شد و در دوران سلطنت شاه سلطان حسین، اتباع فرانسوی و انگلیسی از این حق برخوردار شدند. در سال ۱۶۲۱ میلادی شرکت هند شرق با شاه عباس قرار داد کاپیتولاسیونی بست، که طبق آن قرارداد شرکت هند شرق در اصفهان تأسیس شد و اتباع هلندی بر حکم کاپیتولاسیون از امتیازات خواصی برخوردار میبودند که بندهای ۱۰ و ۱۴ به این قرار بود
بند ۱۰ − هلندیها از آزادی کامل برای اقامتگاه خود برخوردار بودند و هیچ فرد و یا حتی قوه قضاییه حق ورود به آن مکان را نمیداشت، اتباع هلندی برای جلوگیری از ورور اشخاص خارجی به زور هم میتوانستند متوسل شوند.
بند ۱۴ − اگر یک هلندی و یا فرد خارجی دیگری هرایرانی را به قتل میرساند، او بوسیلهء فرمانده خودش محاکمه میشد
این رژیم کاپیتولاسیون همراه با معاهدهء ترکمنچای در سال ۱۲۰۲ شمسی به ایران تحمیل شد. از آن به بعد اول دولت روسیه و بعد، دولتهای استعمارگر دیگر مانند انگلیس و آمریکا، این امتیازهای غیر قانونی را برای اتباع خودشون گرفتند. و بهد از آن تمام دُول اروپائی و حتی چند کشور آمریکا لاتین مثل آرژانتین به صف دولتهای کاپیتولاسیون−چی پیوستند.
در زمان رضا شاه یک بازنگری در این رژیم انجام شد و در سال ۱۳۰۷ خورشیدی کاپیتولاسیون رسماً در ایران پایان یافت. ولی کمتر از ۴۰ سال بعد، بر اساس سیاست خارجی آمریکا در خاورمیانه رژیم کاپیتولاسیون در سال ۱۳۴۳ شمسی بازدر ایران متداول شد. دولت کندی از سال ۱۳۴۰ از ایران خواست که به اتباع آمریکائی حق کنسولی دهد.
در پی قیام ۱۵ خرداد و اوج نفرت ایرانیها از سیاست آمریکا و هراس آمریکا از کشمکشهای بین ایرانیها و اتباع آمریکايی، شاه وادار به احیای کامل کاپیتولاسیون در ایران شد.
خمینی برای مخالفت با این رژیم و کلاً با شاه، نام کاپیتولاسیون را به حق توحش تبدیل کرد که این ترم در ایران از ان پس رواج پیدا کرد.
