متن زیر بخشی از نامه ای هشتاد و یکسال پیش نوشته شده است. نویسندۀ آن از رهبران انقلاب مشروطیت، از ارکان علمی و فرهنگی و چهره ای بحث برانگیز سیاسی ایران است. مقایسه مفاد آن که نمودار کمبودها وآرزو و آمال نویسنده و حلقه معدود دانایان استخواندار آنروزگار که او عضو آن بوده است با بدست آورده شده ها وآنچه ایران امروز هنوزبدانها نیازمند است پر بدک نمیباشد.
” به نظر این جانب صفات جرات و شهامت واستقلال و استواری، فهم مزایای تمدن و حُب تمدن، کسب طریقۀ تفکر و کار مغربی، نزدیک شدن به بینش یونانی و دوری از بینش هندی، میل به ثروت و ترقی اقتصادی و اخذ اصول طریقۀ کسب ثروت، فهمیدن معنی زندگی انسانی در مقابل زندگی نباتی، اصلاح ذوق و تلطیف آن، فهمیدن فواید آزادی، تخلق به اخلاق آنان که وقت را مانند طلا دانسته و صرفه جویی کامل را در آن لازم می شمارند و بیشتر از هرچیز پُرکاری و سخت کاری و تندکاری و صفات لازمۀ آن را از قدرت و سلامت بدنی و متانت و صلابت اخلاقی و یک انقلاب اجتماعی که منتهی به تغییراتی قریب استحاله و قالب ماهیت در این رویۀ زندگی باشد.
یعنی ترک رسوم مراودات و معاشرات و معاملات و مباحثات و مشاوران و تصمیمات، و زندگی غیر مشرقی که عبارت از پرحرفی و سبک مشربی، کشتن وقت و اتلاف عمر و کم کاری و ضعف تصمیم و سست قولی و سر وعده نیامدن و کار امروز به فردا گذاشتن و بی قیدی به کار زمستان در تابستان و بطالت و اغراق گویی و قسم خوردن و شعر شاهد آوردن در وسط معامله شود. و نیز حفظ صحت مطابق اصول علمی و روشنی منفر و آزادی از خرافات و موهومات مضر و در همان حال تولید عقاید و ایمان مذهبی و مسلکی و علمی و ادبی و ملی راسخ و محکم و پایۀ اخلاقی پاکیزه و علمی و مدنی. اینها امروزه لازم ترین یادگرفتنی ها و فضایل مکتسبۀ این ملت است و مخصوصاٌ شهامت اخلاقی و آزادمنشی و پرکاری و ثروت مادی را مهمترین آن همه می توان شمرد. — سید حسن تقی زاده”
