و نترسیم از مرگ
مرگ پایان کبوتر
نیست...
-- سهراب سپهری

امروز، برای من روز دردناکی بود. فیشر نابغۀ بزرگ شطرنج امروز در گمنامی و در گوشه ای دور و پرت در ایسلند دار فانی را وداع گفت. صبح در راه بودم که رادیو خبر مرگ فیشر را داد. من هیچگاه فیشر را ندیده بودم ولی او در زندگی من تاثیرگزار بود. پدرم دوستار فیشر بود و او بود که مرا با فیشر آشنا کرد. در کودکی تمام کتابهای مربوط به زندگی فیشر و بازیهای او را بارها خوانده بودم و از همان دوران هم از بررسی بازیهای او لذت می بردم. او را الگوی خود می دانستم. فوراً به پسرم تلفن کردم: ادیب، خبر بدی شنیدم، الان رادیو گفت که فیشر از بیماری فوت شده. پسر یازده ساله ام در جواب گفت: بابا اون که چند ساله دیوانه شده بود، مگر نه؟

پسر من در این ارزیابی تنها نیست. باید پذیرفت که برخی از واکنشها و گفته های فیشر در چند سال اخیرناشی از بدبینی شدید او نسبت به دولت آمریکا و نفرت بیمارگونه اش از یهود موجب کم رنگ شدن محبوبیت او در رسانه های آمریکایی و اروپایی شد. حتی دوستان قدیمی او چون لاری اوانز استاد بزرگ آمریکایی و کمک و مشاور فیشر در بازی با اسپاسکی نیز در مقاله های خود در سالهای اخیر درستون پرسش ها و پاسخهای ژورنال شطرنجی <<زندگی شطرنج>> از فیشر و باورهای او دوری میکرد و افکار و آراء او را پریشان و بیمارگونه می دید.

ولی قضاوت دربارۀ عقاید فیشر ساده نیست. فیشر اگر بدبین و پارانوید بود دلیل داشت و اگر هرکس جای او بود و همین آسیبها و لطمه ها را می دید شاید همین قدر نیز بدبین می شد. در توجیه رفتار و گفتار ناهنجار فیشر باید گفت که در نوجوانی از دست شطرنج بازان روس در مسابقات قهرمانی جهان در پانزده سالگی بسیار رنج کشید. و هنگامی که قهرمانان بزرگ شطرنج برای شکست دادن یک نوجوان تبانی می کنند چه توقعی از جوانی پانزده ساله باید داشت. و چرا واکنش او و بدبینی او به نظام و حاکمیت آن زمان شطرنج را زیر سوال می بریم؟ ریشه بدبینی و سوء گمان او به آمریکا و اسرائیل را باید در نفرت او از اتحاد جماهیر شوروی و دستگاه شطرنج آن دانست. در مورد باورهای ضد سامی و ضد یهودی فیشر شاید بیشتر نفرت فیشر به شکست اجباری او در برابر ساموئل رشفسکی بر می گردد. در این سری مسابقۀ انفرادی فیشر به ناحق و در حالی که پیش بود بازنده اعلام شد و متهم به ترک مسابقه و انصراف از رویارویی با حریف شد. البته گفتنی است که برگزار کنندۀ مسابقۀ دوجانبه نیز شخصی یهودی بود و با زیر پا گذاشتن حق فیشراحساسات ضد یهود را در فیشر شعله ور کرد.

به هر حال نابغۀ بزرگ شطرنج و یکی از منحصر به فردترین مغزهای معاصر پس از بیش از سی سال تبعید خود ساخته و دوری از عرصۀ پیکار در شطرنج از جهان رخت بر بست.

بی گمان میراث باشکوه فیشر خلاقیت بی نظیر او در پیکارهای شطرنج و آفریدن شاهکارهای بی مثل در عرصۀ شطرنج است. اگر او در میان ما نیست ولی میراث او که شاهکارهای تحلیلی و قلمی و خلق پیکارهای عمیق و فراموش نشدنی بر صفحۀ شطرنج است در دهه ها و قرن های آینده راهنما در شطرنج و الگو دهنده در خلاقیت و نوآوری در پیکار مهره ها خواهد بود.

یادش گرامی باد

کاویان صادق زاده میلانی