افزایش ناگهانی درآمد نفت در سال ۱۹۷۳ (بر اثر جنگ اعراب و اسراییل) به یكباره سرمایه هنگفتی را وارد اقتصاد ایران كرد. شاه كه در آن زمان خیالات رسیدن به «دروازه تمدن بزرگ» را در سر می‌پروراند و نقش خود را در بالابردن قیمت نفت نیز عمده می‌دانست این فرصت را مغتنم شمرد و درآمد نفت را به صورت بی‌رویه در جهت تحقق آرزوهای دور و دراز خود به كار گرفت. او از یك سو به تقویت قوای نظامی خود پرداخت تا پنجمین قدرت مسلح جهانی آن روز را ایجاد كند و ژاندارم منطقه شود، و از سوی‌ دیگر با تزریق بی‌رویه نفت در اقتصاد كشور به فساد گسترده اقتصادی دامن زد. در واقع، دو نهاد یا گروه از درآمد نفت بیش از هر نهاد و گروه دیگری سود بردند. یكی ارتش بود كه می‌رفت تا به مدرن‌‌ترین و مجهزترین سلاح‌های نظامی مجهز شود، و دیگری كسانی كه در ساختار قدرت جای ‌پایی داشتند و می‌توانستند با شركت در معاملات دولتی و مقاطعه‌های بزرگ از درآمد نفت سهمی به جیب بزنند.

در سطح جامعه، تزریق در‌آمد نفت به اقتصاد به فربهی آن كمك كرد و ثمرات آن به صورت ناموزونی در سطح جامعه پخش شد. طبقه متوسط از مزایای اقتصادی آن تا حدی بهره گرفت، ولی طبقات پایین جامعه و روستانشینان سود چندانی نبردند. علاوه بر این، فشار تورم ناشی از اقتصاد فربه شده از درآمد نفت، به خصوص در زمینه مسكن، بیش از همه بر طبقات پایین جامعه وارد می‌شد. و شاه كه از دور سیل اتومبیل‌های جدید در خیابان‌های تهران و برج‌های ساختمانی شمال شهر را می‌دید غره از قدرت هرچه بیشتری كه به هم زده و نقش ژاندارمی‌ منطقه را به عهده گرفته به «پیش‌رفت»های خود می‌بالید و بله‌قربان‌گویان و چاپلوسان دستبوس نی‍ز با ارائه گزارش‌هایی كه او دوست داشت بشنود به توهمات او دامن می‌زدند.

افزایش فوق‌العاده درآمد نفت در سال‌های اخیر نی‍ز در نظام ولایت فقیه سیری مشابه، ولی‌ به مراتب فساد‌بارتر، را در پیش گرفته است. آرزوهای جاه‌طلبانه ولی‌فقیه برای سلطه منطقه‌ای (اگر نه جهانی) او را واداشته است تا سهم بزرگی از درآمد نفت را به مصرف هزینه‌های نظامی (یا بالقوه نظامی، فعالیت اتمی) اختصاص دهد و بازوی نظامی رژیم یعنی سپاه پاسداران را در حد بزرگ‌ترین، اگر نه قدرتمندترین، نیروی نظامی منطقه مسلح كند. هزینه‌های سرسام‌آور تبلیغاتی یا ماجراجویی‌های خارجی به كنار، اقتصاد كشور نی‍ز به صورت بیمارگونه‌ای در اثر تزریق بی‌رویه درآمد نفت فربه شده است. از یك سو، عوامل و وابستگان رژیم با بند و بستهای تجاری و مقاطعه‌كاری تا آنجا كه می‌توانند از این خوان یغما به جیب می‌زنند، و از سوی‌ دیگر تورم مهارگسیخته این اقتصاد بیمار بخش‌های وسیعی از جامعه و از جمله بخش اعظم طبقه متوسط را زیر فشار قرار داده است. ارقام رسمی تورم 20 درسدی را كنار بگذارید. مردم با تورم‌های ۱۰۰ درسدی یا بیشتر در مورد زمین و مسكن و برخی از مواد خوراكی روبرو هستند. اقلیتی از خوان یغمای نفت به سرمایه‌های افسانه‌ای دست یافته‌اند و نقدینگی بسیار زیاد آنان ظاهرا نظام قیمت‌ها را به هم ریخته است. افزایش در‌آمد نفت برای رژیم ولایت فقیه دارد همان كاری را می‌كند كه افزایش درآمد نفت در سال ۱۳۵۳ برای رژیم شاه كرد.

شاه در سال‌های ۵۳ تا ۵۶ پایه‌های قدرت خود را هرچه بیشتر تحكیم می‌كرد و با اقتدار بیشتری كنترل كارها را به دست گرفت. او كه ایران را بیشتر از دید چاپلوسانی‌ می‌دید كه از خوان نعمت نفت برخوردار شده بودند چنین می‌پنداشت كه مردم نیز از سیاست‌های او خوشنودند و دعاگو، و نمی‌توانست تصور كند كه در پس پرده تزویر و ریایی كه خود برای خود ساخته است در عمق جامعه چه می‌گذرد. اگر اعتراض و مخالفتی می‌شد آن را به تحریك بیگانگان می‌دانست و مالیخولیای دشمن‌تراشی كه ذهن او را پر كرده بود نمی‌گذاشت كه حتا به اخطار نزدیكان خود توجه كند. سرانجام نیز تصمیم گرفت كار را یك‌سره كند و با ایجاد یك حزب واحد همه مردم را عضو خانواده‌ای كند كه خود به عنوان یك پدر، سالاری آن را بر عهده داشت. آنانی را هم كه پدرسالاری او را نمی‌پذیرفتند، و به دید او از خارج دستور یا الهام می‌گرفتند، «مخیر» كرد كه گذرنامه بگیرند و از ایران «او» خارج شوند.

غرور پدرسالارانه ولی فقیه نیز در سال‌های اخیر سیاست مشابهی را در پیش گرفته است. او اكنون می‌پندارد كه قاطبه مردم خواهان مهر پدرانه او هستند و تنها اقلیتی هستند كه تحت تأثیر بیگانگان و دشمنان نظام با ولایت فقیه سر سازگاری ندارند. مالیخولیای دشمن‌تراش او نیز در هر مخالفتی دشمن را می‌بیند و هر نظری را كه با اندیشه‌های داهیانه و آسمانی او هم‌آهنگ نباشد بیگانه می‌داند. او نیز اكنون به بسیاری از نزدیكان خود اعتماد نمی‌كند و تنها مصاحبت چاپلوسانی را می‌پسندد كه در ولایت او ذوب شده باشند و گوش به فرمان او باشند. او البته به تحزب اعتقادی‌ ندارد كه كار حزب واحد شاه را سرمشق خود كند، ولی در رأی‌گیری اخیر تقریبا همان كار را بدون حزب كرد. از یك سو، به اشاره او، مأموران گوش به فرمانش تقریبا همه كسانی را كه به «حزب» او اعتقادی ندارند از شركت در انتخابات منع كرد و از سوی‌ دیگر به صراحت از مردم خواست كه به این حزب كه احمدی‌نژاد مظهر آن است رأی دهند. او عملا از همه خواسته است كه به حزب واحد او بپیوندند. 24 اسفند را برای رژیم ولایت فقیه می‌توان معادل لحظه‌ای دانست كه شاه به تأسیس حزب واحد رستاخیز دست زد.

شاه با تأسیس حزب واحد رستاخیز طبقه متوسط جامعه را كه از سیاست‌های اقتصادی او تا حدی سود برده بود و یك پایگاه نسبتا مطمئنی برای نظام بشمار می‌رفت و در عین حال خواهان آزادی‌های نسبی سیاسی بود از خود راند. همراه شدن این قشر با قشرهای پایین‌تر جامعه كه نارضایان اقتصادی بشمار می‌رفتند كار رژیم را یك‌سره كرد. امروز نیز آقای خامنه‌ای با سیاست 24 اسفندی خود درست قشری را از خود رانده است كه یك پایگاه نسبتا مطمئنی برای نظام بشمار می‌رفت، ولی خواهان آزادی‌های نسبی سیاسی نیز بود. او اكنون آنان را به صف مخالفان خود و نارضایان اقتصادی و سیاسی رژیم رانده است. این سیاست می‌تواند همان قدر مهلك باشد كه سیاست حزب واحد شاه. در فضای پس از ۲۴ اسفند، ولی‌فقیه بیش از هر زمان تنها‌تر شده است و فقط می‌تواند به نیروی نظامی و چاپلوسان بله‌قربان‌گوی خود متكی‌ باشد. از این نیروها در حفظ رژیم شاه كار چندانی بر نیامد. آیا می‌توان تصور كرد كه این نیروها بتوانند در حفظ رژیم ولایت فقیه نقش بهتری اجرا كنند؟

این‌ها تشابهات عمده‌ای بود كه بین شرایط فعلی ایران و سال‌های پیش از انقلاب دیده می‌شود. البته تفاوت‌های زیادی هم هست. شاه با یك حركت خودسرانه (و احمقانه) تغییر تاریخ نیز حربه بزرگی به دست اسلامگرایان داد. حركت مشابهی در این حد هنوز از ولی فقیه دیده نشده است (اقدامات ضد آثار باستانی تأثیر قابل مقایسه‌ای در بسیج توده‌ای ندارد). رژیم ولایت فقیه تحت فشار بین‌المللی است (كه رژیم شاه نبود) و این امر به صورت یك تیغ دو لبه می‌تواند به سود یا زیان رژیم تمام شود. رژیم ولایت فقیه از یك نفوذ معنوی‌ نیز برخوردار است كه رژیم شاه نبود. از سوی‌ دیگر، مقایسه این شرایط هیچ به معنای آن نیست كه این دو رژیم از یك جنسند: شاه یك دیكتاتور زمینی بود و خامنه‌ای به نام خدا فرمان می‌راند. مبارزه با شاه البته ساده‌تر بود، ولی خامنه‌ای نیز روئین‌تن نیست. او بیش از هر كس دیگر دارد ریشه‌های معنوی و مردمی نظامی را می‌زند كه خود بر آن فرمان می‌راند. خامنه‌ای را باید مؤثرترین رهبر اپوزیسیون خواند.

شرایط سیاسی و اقتصادی ایران بر خیل عظیم ناراضیان از رژیم جمهوری اسلامی افزوده است. اكنون بیش از هر زمان دیگر، پایگاه‌های سیاسی و اجتماعی رژیم تضعیف شده است. این نارضایی عمومی البته به خودی‌ خود به یك حركت سیاسی تبدیل نمی‌شود و نمی‌تواند منشأ تغییری در ساختار یا سیاست رژیم ایران بشود. از سوی دیگر، اگر این نارضایی عمومی بیان سیاسی پیدا نكند ممكن است به بروز تنش‌های اجتماعی بینجامد و یا به شورش‌های كور منجر شود. چنین حركت‌هایی می‌تواند از یك سو خطر فروپاشی جزیی یا كلی جامعه را به دنبال داشته باشد، و از سوی دیگر به تقویت خواست امنیت در برابر دموكراسی در جامعه بینجامد، و به این صورت راه برای به قدرت رسیدن یك دیكتاتور جدید باز شود. علاوه بر این، و در شرایطی كه ایران تحت فشار جامعه جهانی است، هرگونه به هم ریختگی سیاسی یا اجتماعی می‌تواند راه را برای دخالت خارجی باز كند. تنها در صورتی كه نارضایی عمومی مردم ایران یك بیان سیاسی پیدا كند می‌توان از بروز این خطرات فاجعه‌بار جلو گرفت و به آینده دموكراتیك ایران دل بست. و این یعنی‌ كه مشكل اصلی جامعه ما و اپوزیسیون مشكل رهبری است.

در صددم كه در نوشته هفته آینده به مقوله رهبری بپردازم. ولی ضمن سپاس از دوستانی كه در مورد بخش اول این مقاله زیر نوشته من یا مستقیما از طریق ایمیل نظر داده بودند پیش از ادامه مطلب مایلم نظر خوانندگان را در مورد مسئله رهبری بدانم. لطفا به صورت عمومی نظر بدهید یا از طریق ایمیل نظرتان را برای من بفرستید، سپاسگزارم.