بیست و پنجم شهریور ماه سالروز درگذشت سید ابوالقاسم انجوی شیرازی ، از پیشروان تحقیقات فولکلور ایران و بنیانگذار برنامه رادیویی “فرهنگ مردم” است. زمینه های اصلی تحقیقات انجوی ادبیات کهن و فرهنگ مردم ایران است. از آثار او می توان از “سفینه غزل”، “مکتب شمس”، “دیوان خواجه حافظ”،”بازیهای نمایشی”، “تمثیل و مثل”، “جشنها و آداب و معتقدات زمستان”، “گذری و نظری در فرهنگ مردم”، “قصه های ایرانی” و”مردم و فردوسی” نام برد. وی همچنین سردبیر روزنامه های “نبرد امروز” و” آتشبار” بود و روزنامه ” افق” را نیز منتشر کرد.
انجوی در نهم اردیبهشت ماه سال 1300 هجری خورشیدی در شهر شیراز در خانواده ای علمی و روحانی به دنیا آمد و در کودکی به همراه خانواده عازم تهران شد. دوره مقدماتی را در دبستان سادات به پایان رسانید و پس از اتمام دوره دبیرستان، تحصیلات خود را در رشته حقوق در تهران و سپس در دانشگاه ژنو در سویس ادامه داد. پس از یکدوره فعالیتهای روزنامه نگاری و سیاسی، انجوی به تحقیق در ادبیات روی آورد. ” تصحیح دیوان حافظ” حاصل پانزده سال کار وی روی این دیوان است. “مکتب شمس” منتخبی از غزلیات پر شور مولانا به همراه لغات و اصطلاحات تصوف اسلامی ایران و حل مشکلات لغوی آن اشعار است. “سفینه غزل” مجموعه ای از غزلیات گویندگان پارسی زبان، غیر از مشاهیر و بزرگانی چون مولانا، سعدی، و حافظ است. انجوی شیرازی از پیشگامان تحقیق و مطالعه در فرهنگ مردم است.
در ابتدا، وی از طریق صادق هدایت با این رشته از فرهنگ ایران زمین آشنا شد و به یاری هدایت، کارهای پراکنده ای در این زمینه انجام داد. هدایت که به فولکلور ایران زمین دلبستگی بسیار داشت، از انجوی خواست که کار در این زمینه را ادامه دهد. این درخواست در شرایطی صورت می گرفت که نه تنها مردم از فولکلور و ارزش آن چندان آگاه نبودند، بلکه بسیاری از روشنفکران و اهل تحقیق نیز از ارزش و اهمیت این رشته آگاه نبودند. این عدم آگاهی همراه با فضایی که پیروی کورکورانه از غرب را تشویق می کرد، روحیه اجتماعی مردم را با نوعی احساس حقارت آمیخته بود تا جایی که بسیاری افراد از لهجه و اسم و پیشینه و روش زندگی خود احساس سرافکندگی می کردند. احساس حقارت مردم، از یک طرف، و پیشرفت کشور و وسیعتر شدن شهرها، از سوی دیگر، چنان تهدید کننده بود که اگر کاری جدی و مداوم در این زمینه صورت نمی گرفت، امروز از فرهنگ غنی و وسیع مردم چیزی به یاد نمی ماند و همگی به کلی به فراموشی سپرده می شد. در این شرایط انجوی که از هر سو راهها را بسته می دید به فکر استمداد از مردم افتاد.
در سال 1339، طرح برنامه رادیویی در این زمینه را به شورای نویسندگان رادیو ایران، مدیر کل انتشارات و رادیو وقت پیشنهاد کرد. وقتی فکر خود را در باره برنامه فرهنگ مردم با مدیر کل رادیو در میان گذاشت، مدیر با نهایت تعجب گفت:”این مردم به غیر از یک چهارشنبه سوری و یک نوروز و یک سیزده بدر که چیز بیشتری ندارند، بعد هم یک ساز و دهل موسیقی محلیشان است!”. انجوی برنامه “فرهنگ مردم” را در چنین شرایطی آغاز کرد. در 25 فروردین 1340 اولین برنامه رادیویی آماده پخش شد و در این برنامه انجوی به اهمیت فولکلور و گردآوری آن پرداخت و از مردم خواست که به ثبت و گردآوری آداب و رسوم و مثلها بپردازند. سرانجام، با ادامه برنامه و مکاتبات دایمی، نهضت فکری وسیعی در سراسر مملکت نضج گرفت، و با آموزش چگونگی گرد آوری آداب و سنن به گروه کثیری از علاقه مندان، کاوش عمومی شروع شد. انجوی به روش صحیح جمع آوری اطلاعات بسیار پایبند بود، با هرگونه دخل و تصرف شخصی در گردآورده ها مخالف بود و به دقت بسیار در جمع آوری هر قسمت از فولکلور، حتی خرافاتی که ممکن بود بسیار بی اهمیت به نظر برسد، تاکید می کرد. گردآوری حکایات، چیستان ها و مثلها با زبان و لهجه های محلی را که منابع سرشار و گنجینه ای از اصطلاحات متعلق به ایران می دانست، به علاقمندان توصیه می کرد. در بهمن ماه 1347، “رساله فرهنگ مردم و طرز گردآوری و نوشتن آن” به اهتمام انجوی منتشر و برای همکاران برنامه “فرهنگ مردم” فرستاده شد.
انجوی شیرازی اولین یا تنها محقق در زمینه فرهنگ مردم ایران نبود. پیش از او نیز هدایت، فروغی، دهخدا،میرزا حبیب اصفهانی، سید اشرف حسینی … و همچنین مستشرقان غربی همچون ژوکوفسکی، کریستینسن و ماسه نیز به گردآوری وثبت زبان، لهجه، لباس و ادبیات عوام پرداخته بودند، اما هیچکس به اندازه انجوی این مهم را به درون مردم نبرد. وی شاگردان بسیاری همچون ابوالقاسم فقیری،هوشنگ جاوید، محمد مهدی مظلوم زاده و … را تعلیم داد که اینان با از خودگذشتگی تلاش پیگیری در جهت گردآوری و ثبت جوانب گوناگون فرهنگ مردم کردند. انجوی معتقد بود که سیر تمدن یک قوم منوط به مطالعه آداب و عادات زندگی عامه مردم یا فولکلور آن قوم است و تا زمانی که با روشی صحیح این آداب و رسوم تدوین نشود، نوشتن تاریخ آن قوم ممکن نیست. برپایه این اعتقاد، او سالیان درازی را به تحقیق و بررسی در زمینه فولکلور ایران پرداخت. حاصل این تحقیقات را می توان در آثار مختلف او مانند “مردم و فردوسی” یافت که مجموعه ای است از قصه های عامیانه ای که در ارتباط با سراینده شاهنامه و سرو کار داشتن با اثر معجزه آسای فردوسی ساخته و پرداخته اند وسینه به سینه به ما رسیده است. “گذری و نظری در فرهنگ مردم” شامل مشاهدات انجوی در سفرهای خود به استانهای همدان، کرمانشاه، آذربایجان، و گیلان در سالهای 1345-1346 است.
انجوی شیرازی در سال 1372 چشم از جهان فرو بست. منزل وی در تهران به موزه تبدیل شده است.
یادش گرامی باد.
منابع: “جان عاریت”، میهن صداقت پیشه “بازیهای نمایشی” و دیگر آثار سید ابوالقاسم انجوی شیرازی
