شاید با دیدن عنوان این مقاله بپرسید در شرایط بحرانی فعلی که کشور با تحریم و خطر جنگ روبرو است چنین سوالی چه ارزشی دارد؟ من پاسخی برای این سوال شما ندارم ولی اجازه بدهید به سوال خودم پاسخ بدهم. در وحلهٔ اول من ایرانیان را به دو گروه بزرگ تقسیم می‌کنم: ایرانیان وطن پرست مذهبی و ایرانیان وطن پرست غیر مذهبی. به احتمال زیاد این تقسیم بندی برای بسیاری از خوانندگان ناخوشایند است. متاسفانه بعضی از ایرانیان مذهبی به اشتباه تصور میکنند که ایرانیان غیر مذهبی کمتر از خودشان وطن پرست هستند و به امنیت و بقای ایران اهمیت نمیدهند. تصور مشابهی در بین برخی از ایرانیان غیر مذهبی وجود دارد که قشر مذهبی جامعه، به خصوص مسئولین و حامیان دولت جمهوری اسلامی را فاقد حس وطن پرستی میپندارند.
هر دو گروه در اشتباهند و این باور آنها ناشی از عدم شناخت دقیق و منصفانه نسبت به گروه دیگر است. این بدبینی دو جانبه در طول تاریخ معاصر ایران سبب کنارگزاری یک گروه از حکومت توسط گروه دیگر شده است. در دوران قبل از انقلاب حکومت پهلوی و برخی از طبقات متجدد شهری افراد مذهبی را بدیده حقارت و بی اعتمادی نگاه میکردند. حکومت جمهوری اسلامی و برخی از اقشار مذهبی هم بعد از انقلاب اسلامی نگاه مشابهی به مردم غیر مذهبی و نیمه مذهبی داشته‌اند. این نوع نگرش جای تأسف است و باعث هدر رفتن توان و خلّاقیت بخشی از جامعه میشود. منابع زیادی هم توسط مذهبی‌‌ها صرف تبلیغ و تنبیه غیر مذهبی‌‌ها میشود تا بلکه آنها مذهبی تر بشوند. نه این تلاش نتیجه بخش بوده و نه تلاش غیر مذهبی‌‌ها برای کاهش نفوذ مذهب در دوران قبل از انقلاب نتیجه بخش بود. نزدیک به یک قرن است که در جامعه ما قشر‌های مذهبی و غیر مذهبی در کنار یکدیگر وجود داشته اند در آینده نیز وجود خواهند داشت.
در ادامه من هر یک از این دو گروه را به دو زیرگروه تقسیم می‌کنم: کثرت گرا و انحصار گرا. به عبارت دیگر جامعه ایران به چهار گروه تقسیم میشود: ۱) وطن پرست مذهبی انحصار گرا که غیر مذهبی‌‌ها را قبول ندارد و برای آنها حقوق سیاسی و اجتماعی برابر قائل نیست، ۲) وطن پرست مذهبی کثرت گرا که از غیر مذهبی‌‌ها خوشش نمیاید ولی برای آنها حقوق برابر سیاسی و اجتماعی قائل است، ۳) وطن پرست غیر مذهبی انحصار گرا که مذهبی هارا قبول ندارد و برای آنها حقوق سیاسی و اجتماعی برابر قائل نیست، ۴) وطن پرست غیر مذهبی کثرت گرا که از مذهبی‌‌ها خوشش نمیاید ولی برای آنها حقوق برابر سیاسی و اجتماعی قائل است.
استبداد سیاسی و فرهنگی حاکم بر جامعه ما ناشی از تفکر انحصار گرایی است که متاسفانه بسیاری از مردم به آن دچار هستند. بدتر اینکه انحصار گرایان دیگران را نیز انحصار گرا میپندارند. هنگامی که حکومت کنندگان دچار انحصار گرایی باشند از حرکت به سوی دمکراسی و اصلاحات سیاسی بیم دارند چون فرض میکنند که اگر گروه مخالف در انتخابات برنده شود حکومت را به انحصار خود در می‌آورد و نه تنها آنها را برای همیشه کنار خواهد زد بلکه به انتقام جویی و کشتار آنها هم دست خواهند زد.
یک تفاوت اساسی بین انحصار گرایان و کثرت گرایان وجود دارد. وطن پرستان مذهبی انحصار گرا و وطن پرستان غیر مذهبی انحصار گرا قادر به همکاری با یکدیگر نیستند چون برای طرف مقابل حقوق برابر قائل نیستند و به او اعتماد نمیکنند. اما وطن پرستان مذهبی کثرت گرا و وطن پرستان غیر مذهبی کثرت گرا میتوانند با یکدیگر همکاری کنند. چون آنها برای یکدیگر حقوق اجتماعی و سیاسی برابر قائلند. یکی از مسیرهایی که میتواند به تحولات سیاسی و دمکراسی در ایران منجر شود همکاری وطن پرستان کثرت گرای مذهبی و غیر مذهبی است.
یک مانع بزرگ در برابر همکاری کثرت گرایان مذهبی و غیر مذهبی وجود دارد و آن اینستکه وطن پرستان انحصار گرای مذهبی همواره در گوش وطن پرستان کثرت‌گرای مذهبی میخوانند که غیر مذهبی‌‌ها قابل اعتماد نیستند و همهٔ آنها انحصار گرا هستند. وطن پرستان انحصار گرای غیر مذهبی هم به تبلیغات مشابهی در میان غیر مذهبی‌‌های کثرت گرا انجام میدهند. وطن پرستان کثرت گرای مذهبی و غیر مذهبی باید در برابر این گونه تبلیغات منفی مقاومت کنند و دست یکدیگر را بفشارند. آنها باید پاسخ این تبلیغات منفی را با تبلیغات مثبت در دفاع از کثرت‌گرایی بدهند.
پیشنیاز همکاری وطن پرستان کثرت گرای مذهبی و غیر مذهبی پذیرش باورهای یکدیگر و یا درست دانستن سبک زندگی یکدیگر نیست. به عبارت دیگر یک فرد مذهبی که معتقد است مصرف مشروبات الکلی حرام است لازم نیست نظر خود را در مورد بد بودن مشروب تغییر دهد تا بتواند به حقوق افراد غیر مذهبی که مایلند مشروب بنوشند احترام بگذارد. او میتواند به باور خود نسبت به بد بودن مشروب ادامه دهد اما بپذیرد که سایر مردم حق دارند کارهایی انجام بدهند و باورهایی داشته باشند که از نظر او اشتباه است. اگر هر فرد بپذیرد که دیگران حق دارند اشتباه بکنند و یا باورهای اشتباه داشته باشند دیگر لازم نیست برای همزیستی با دیگران ارزش‌ها و باورهای خود را تعدیل بکند. او میتواند به برتری باورها و سبک زندگی خودش ایمان داشته باشد. فقط کافی است به خود بگوید دیگران حق دارند به بی راهه بروند و من نباید جلوی آنها را بگیرم. (البته مشروط به اینکه رفتار آنها منجر به زیان و ضرر دیگران نشود). با یک چنین بینشی وطن پرستان کثرت گرای مذهبی و غیر مذهبی میتوانند با یکدیگر همکاری کنند و در کنار یکدیگر زندگی کنند. نظریه “حق اشتباه کردن و در اشتباه بودن” را چندی پیش دکتر آرش نراقی، استاد علوم ادیان در دانشگاه مراویان (امریکا) به عنوان مبنای حقوق مدنی در جوامع مذهبی ارائه دادند.
خلاصه کلام اینکه همه ایرانیان وطن پرست هستند و وطن پرستان ایرانی بر چهار نوعند.اگر ایرانیان وطن پرست کثرت گرا در امور سیاسی و مدیریت کشور دست بالا را داشته باشند ایران در برابر مخاطرات فعلی با اقتدار و خردمندی بیشتری عمل خواهد کرد.
نادر حبیبی (مدرّس اقتصاد خاورمیانه ، دانشگاه برندایس)
