HEJAB

استفاده از متد ِميشل فوكو (1984 ـ 1926) در بررسی مساله جنسیت و در امر حجاب احباری، چشم‌انداز نويني در نگاه فلسفی و جامعه‌شناسانه برویمان می گشاید. فوکو به خاطر نظریاتش درباره جامعه، سیاست و تاریخ از سرشناس ترین متفکران قرن بیستم است. فوکو جزو رهبران نظری پسا ساختگرایی و پست مدرنیته محسوب می شود.

نقش ِزبان و گفتمان در رویکرد فوکو

جهان خارج ‌از متن، خود بخودی فاقد معنا و حقیقت است. زبان، سخن و گفتمان، شكل‌دهنده واقعيات هستند و جهان خارج صرفاً از طريق زبان و سخن شناخته مي‌شود. قوکو نشان مي‌دهد كه نظام زبان تعيين ‌كننده فرهنگ و معناست. مضافا او نشان مي‌دهد كه چگونه كاربرد زبان يا گفتمان، همواره با كاربرد قدرت همراه است. نهادهای اجتماعي در چارچوب گفتمان، قدرت و کارکردهای اجتماعی خود را مستقر می سازند

از منظر فوکو، زبان نظام مستقل و خودمختاری است كه مقدم بر انسان‌ها و مستقل از واقعيت‌های بيرونی، اعم از انديشه و رفتار، موجودیت دارد.

فوكو تحت تاثیر «لوی استراس » معتقد است كه معنا را نبايد صرفاً در ساخت ذهن جست‌وجو كرد. معناها از دلِ ساختارهای گفتمانی، اجتماعی، تاريخی و فرهنگی بيرون می آیند. نفی سوژه و سوبژكتيويته، فوكو را برآن داشت که به فراگردها و پديده‌هايی نظير عوامل اجتماعی و هنجارهای فرهنگی تأكيد ورزد. از اين‌رو، او از محو انسان ِكنش‌گر و از مرگ ِسوژه سخن به ميان می آورد.

جهان ذاتاً بی شكل و بی معناست و به وسيلة گفتمان‌های مسلط در هر عصر، معنا و شكل می پذیرد. زبان خالق هر گونه ارتباط ممکن میان انسان و جهان است. بدین معنی، زبان وابسته به زمان و مکان بوده صرفا بازی و فن آوری نیست.

گفتمانها چارچوب‌هائی هستند كه به جهان ِخارج، شكل و معنا می ‌بخشند. آنها بمثابه تولیدات ِتاريخی و فرهنگی، دائماً در معرض تغيير و تحول‌اند. در پرتو تغيير گفتمانها، نحوه نگاه به جهان عوض می ‌شود. گفتمانها همچون روابط قدرت چيزهائی را حفظ و چيزهای ديگری را حذف می كنند.

رابطه قدرت و دانش در نظرات میشل فوکو

فوکو می گوید: باید مولف را از متن آزاد کرد تا تکثر در تفسیر ممکن گردد. نظام ها و سیستم های موجود، در استنتاج معنی از متن مدخلیت دارند.

با توجه به اين نكته است كه فوکو در ارتباط با نحوة نگرش به تاريخ، مفهوم « ‌حال ِحاضر » ‌را  به‌كار می ‌برد. منظور از مفهوم «حال ِحاضر» در برابر مفهوم گذشته اين است كه تاريخ همانند عالم ِعین، مركز ثقل و کانونی ِثابت ندارد. تاريخ نیز مثل عالم واقعيت، بی ‌كران و بی ‌حدومرز و فاقد سلسله‌مراتب و هر گونه هویتِ ماهوی ست. استنباط ماست که به تاریخ، سلسله‌مراتب و نظام می ‌بخشد. در تفاسیر آدمی ست که بعضی چيزها مهم‌تر از بعضی ديگر قلمداد می شود تا پراکندگی، نظام پذیرد. مثلاً شاهان در رأس هرم قرار می گیرند تا حوادث معناپذیر شوند. مورخ وقتی ‌كه تاريخ می ‌نويسد، تاريخ را از ديدگاه علايق فعلی می ‌نويسد. پس تاريخ همیشه تاريخ ِزمان ِحاضر است.

فوكو برخلاف نگرش ِهرمنوتيك، به حقيقت غائی و نهفته‌ای در تاریخ قائل نیست. از نظرگاه ِاو، این تعبيرهای ماست كه حقايق جهان را می آفریند. معرفت نمايش ِحقيقت امور نيست، بلکه کوششی ست برای معناسازی از نشانه ها!

بنابراین متن، جدا از فرهنگ و شرایط کنونی، نمیتواند با مخاطب امروزی ارتباط برقرار کند و فهمیده شود. اثر برای ما و در حال حاضر معنایی دارد که  با دیرینه شناسی ِ برداشت از آن کاملا متفاوت است. ازین ویژگی، این نتیجه ی مهم به دست می آید که اولا تاویل توسط "چه کسی" صورت می گیرد و دوم اینکه تاویل از مدلول (متن) چگونه مطرح و هژمونیک میشود.

از نقطه نظر ِفوکو، روشنفکر امور بدیهی و مسلم، عادت‌ها و شیوه‌های عمل و اندیشه را از نو مورد پرسش و مطالعه قرار می دهد. بدین نحو روشنفکر از باورهای رایج آشنا زدائی می کند و از این قرار در شکل‌گیری اراده سیاسی، مداخله می ورزد. بررسی گفتمانها و «روابط قدرت» در ایجاد اندیشه، بنابراین، جایگزین «روابط تولید» در اندیشه مارکس می شود. مارکسیست‌ها که مدعی‌اند با تصاحب قدرت و دولت همه مشکلات جامعه حل خواهد شد، راه به سرمنزل ِمقصود خواهند ‌برد. فوکو معتقد بود باید اصلاحات را از حوزه مباحثات ِگفتمانی و فرهنگی آغاز کرد.

روابط قدرت نه در ارتباط با ساختارهای رسمی يا در قالبی صرفاً سياسی، بلكه درتمام حوزهای اجتماعی، منتشرو برقرار است. منظور فوکو از قدرت، مجموعه‏ای از نهادها يا مكانيسم‏های سياسی و اجتماعی نيست. فوكو بحث می ‏كند كه هر كجا كه امور بر روندی به ظاهر «طبيعی» مي‏گردد، همان جا قدرت حضور دارد. قدرت همه جا هست، نه به خاطر آن كه همه جا را در بر می ‏گيرد، بلكه درست به این خاطر كه از همه جا قدرت برمی ‏خيزد. قدرت به شكل‌هاي متفاوت در موقعيت‌ها و فضاهای گوناگون وجود دارد و هريك از اين موقعيت‌ها و فضاها، واجد ِتبارشناسی ِويژه و روشهای مربوط به خود هستند. شكل‌گيری روابط ناظر بر قدرت تا ظريف‌ترين و دورترين زوايای زندگی آدمی، حتی تا روابط عشقی، دامن گستر است.

اعمال قدرت، ضرورتاً فضاهائی ايجاد می كند كه در درون آن‌ها تولید دانش و اطلاعات شكل می گيرد.

قدرت و دانش بر يكديگر دلالت دارند: «هيچ رابطه قدرتی بدون تشكيل حوزه‌ای از دانش متصور نيست و هيچ دانشی هم نيست كه متضمن روابط قدرت نباشد».

هر رشته ای از دانش در هر دوره، با مجموعه ای از قوانين ايجابی و سلبی، تعيين می كند که درباره ی چه چيزهائی می شود و یا نمی شود حرف زد. از همين قانون های نانوشته كه بر هر گفتار و نوشتاری حاكم اند، يك نظام كلی ِسخن در هر دوره پديد می آيد. فوکو حتی به وضعیت فراگیری: به نام مدرنیته و پی آمدهای آن، قائل نبود. فوکو عقلانیت مدرن را می نکوهد و لذا یکی از مخالفان سرسخت پروژه روشنگری و مدرنیته محسوب می شود.

بررسی روند مدرنیته، که طی آن عقلانیت وعلم باوری  بر مسند ِاقتدار نشست و نظامی جدید برسوژه انسانی اعمال ‌شد، همانا خود فرایندی از اعمال قدرت و روابط سلطه محسوب می شود. پرسش اصلی این است که چگونه اشکال مختلف ِ گفتمان ِعلمی، به عنوان نظامی‌از روابط قدرت، ایجاد می‌شود.

بنابراین، سخن محل ِبرخورد ِقدرت و دانش است.  با اين حساب هيچ رابطه ای بيرون از قدرت موجود نيست و حتی آزادی نيز مشمول روابط قدرت است. قدرت تنها زمانی قابل تحمل است كه بتواند بر بخش ِقابل توجهی از واقعیت ِخويش نقاب بزند و موفقيت خود را در پنهان ساختن مكانيسم‏هايش هژمونیک سازد. فوکو می گوید هر رابطهٔ اجتماعی یک رابطهٔ قدرت است. اما او یاد آور می‌شود که هر رابطهٔ قدرت الزاما به یک سلطه ختم نمی‌شود. در یک کلام، سخن فوکو اینست: گفتمانها همانند ِرفتارها برتابندۀ روابط ِقدرتند.

سوژه در دورن خود و نیز در ارتباط با دیگران تبدیل به یک شی ِقابل‌مطالعه می‌‌ شود. مثلا درعینیت جامعه و در زندگی اجتماعی ست که تفاوت میان دیوانه و عاقل، بیمار و تندرست و یا تفاوت میان مجرمین و «آدم‌ها خوب» تعریف می شود. این بحث در کتاب‌های «جنون و تمدن»، «تولد درمانگاه»، «انظباط و مجازات» و «تاریخ جنسیت» توسط فوکو مطرح شده است.

تبارشناسی ِرابطه قدرت و دانش

ميشل فوكو نظريات و مفاهيمی را وارد عرصه علوم اجتماعی کرد كه گامی بس مهم در پيشبرد اين علوم محسوب مي‌شود. بمثابه یک «ديرينه‌شناس»، جامعه‌شناس از لايه‌های بر هم انباشته پرده بر می گیرد تا نشان دهد تاريخ در هر عصر، گفتمان و صورت‌بندی خاصی پیدا می کند. هر صورت‌بندی، ساختار و فضای معنائی خاص ِخود را دارد و هر آینه غير خود را به طاق ِنسیان می کوبد.

منظر دیرینه شناسانه اساسا منظری تاریخی؛ منتهی با عطف این نظر است که فلسفه‌های ترکیبی و جامع؛ دیگر محلی از اعراب ندارند و لذا کارنظری باید درقلمرو‌های محدود و حوزه ای انجام پذیرد. مفهوم تبارشناسی، به عنوان يكي از بنيان‌های معرفت‌شناسی ِ تفكر قوکو، برگرفته از انديشه‌های نيچه در كتاب « تبارشناسی اخلاق » است. از ديدگاه تبارشناس، هيچ‌گونه ماهيت ثابت، قاعده مند و يا غايتی متافيزيكی وجود ندارد كه موجب تداوم تاريخ شود. بلكه ‌معنای رويدادها را باید همان‌جائی جست كه كمتر از هر جای ديگری، انتظارشان می رود؛ یعنی در صحنه زندگی روزمره.

فوکو در تحلیل مورفولوژیک دانش، به وجود قالبهای معرفتی به نام "اپیستمه" و گسستهایی که در روند معرفت، در هر دوره زمانی بر اثر تغییر این قالبها پیش میآید، امعان ِنظر داشت.

"اپيستمه" نظام قواعدی ست كه دانش را در هر دوره ای شكل می دهد. تفكر و تعقل براساس اين نظام شكل می گيرد و نیز "اپيستمه" شكل دهندۀ فرهنگ و سخن در هر دوره می باشد. فوكو معتقد است اپيستمه (نظام دانائی) با قدرت، نسبتی هميشگی دارد و هر صورت‌بندی دانائی، روش‌های خاصی برای نظارت و كنترل دارد. دانش برای  وی رابطه تنگاتنگی با قدرت دارد  و در همۀ حوزه ها، او دنبال ساختارهای  قدرت می گردد. "اپيستمه" با ايجاد رژيم خاص خود، به هويت و نحوۀ نگاه ما شكل می بخشد.

اعمال گفتمانی ( انديشه‌ها و كردارها) و ظهور گفتمانها بر اساس "اپيستمه" در هر عصری شکل می گیرند. بدين‌ قرار، "اپيستمه" بر سوژۀ انسانی مقدم است و انديشه و كردار آدمی را تعيين می ‌كند. "اپيستمه" به صورت مجموعه ای از ساختارهای نامرئی و ناخودآگاه، در پس ِانديشه‌ها نهفته است و قواعد خود را بر ذهنیت، رفتارها و گفتارها تحميل می كند. ‌

از نقطه نظر فوكو، انديشه و اعتقادات بنا بر روش يا اپيستمه‌ای شکل می گیرد كه متناسبا در هر عصر و شرایط ، هژمونیک شده، خود را بر اسالیب ِ ديگر ديكته كند. از نظر فوكو هر انديشمند و دانشمندی در درون گفتمان يا اپيستمه ای انديشه‌هايش شكل می ‌گيرد که همانا بر اذهان حاکمیت دارد. به بيان ديگر شكل‌گيری سوژه و اندیشه ناشی از فضا و صورت‌بندیهای حاکمه است.

انديشه، نوعی رخداد است كه در شرايط و زمانه‌ای كه اتفاق می افتد، تبارهای مختلفی را برمی تابد. معرفت‌شناسی ِفوکو بر اين نكته تأكيد دارد كه تعبيرها و اندیشه های ماست كه به حقايق جهان شکل می بخشد. هيچ حقيقت ِماقبل ِگفتمانی وجود ندارد. ما فقط با كثرتی از تعابير روبرو هستيم. توفيق هر گفتمان در گرو ِرابطۀ آن با شبكۀ قدرت است.

فوکو در «تبارشناسی» از رابطه قدرت و دانش صحبت می ‌كند؛ روابط قدرتی كه سازنده سوژه و ابژه است. با این مفهوم، فوكو معتقد است که قدرت و روابط قدرت در ساختن ِدانش انديشه و سوژه نقش اساسی ايفا مي‌كند. بر این منوال انديشه و دانش را نمی ‌توان بدون توجه به روابط قدرت در نظر گرفت. فوکو تبارشناسی حقيقت و معنای غائی را منكر مي‌شود و معتقد است حوزه قدرت سياسی و ديرينه‌شناسی آن تعيين كنندۀ حقيقت و معنای آن در هر دوره می باشد.

حقیقت برای فوکو آن حقیقتی نیست که فیلسوفان به دنبال آن‌اند. او گفتمانهای حقیقت را به این دلیل مطالعه می‌‌کند که نشان دهد گفتمانهای مدعی حقیقت، همانا، هسته‌هائی قدرتمند‌ند و باید توجه کرد که این هسته ها چگونه سازندۀ روابط قدرتند.

فوکو در مقابل ِمارکسیسم

به عقیده‌ی میشل فوکو پیشرفت علم مرحله به مرحله و به صورت خطی و تکاملی نیست تا از آن طریق به حقیقت نزدیکتر شویم. پیشرفت علم از طریق اصولی ثابت و غیر قابل تغییر هدایت نمی‌‌شود. از طریق همین تز ِانفصال و تغییرات ِعلمی «ناپیوسته» است که فوکو دانش رسمی و مسلط را به زیر سوال می‌‌برد.

دیدگاه فوکو در مورد تاریخ همانا فرآیندی نیست که از طریق آن حوادث، ایده‌ها، و غیره پیشرفتی خطی داشته باشند. برعکس، او برآنست که این حوادث و ایده‌ها از یکدیگر منفصل و مجزا هستند. از نقطه نظر فوکو مجموعه‌ دانش‌ها و گفتمانها همانا حوادث بالقوه منفصل از یکدیگری هستند اند که به صورت ِپیشرفتی خطی و حقایقی از پیش ‌تعیین ‌شده متصور می شوند.

ماهیت قدرت را فوکو در بعد ِزمانی-مکانی ِتاریخ آن کشف و تجزیه و تحلیل می‌‌کند. او بسیاری از نهادهای اجتماعی از جمله بیمارستان، تیمارستان، زندان، دانشگاه، جنسیت را بر حسب توسعه‌ی تاریخی شان مورد تجزیه و تحلیلی قرار می دهد.

به عقیده‌ی فوکو حقایقی جهانشمول و منحصر به فرد در تاریخ وجود ندارند که حوادث را دیکته کنند. او «حقایق مرسوم تاریخی» را به زیر سوال می‌‌برد و معتقد است که بررسی تاریخ نباید بصورت حرکت از کل به جز( deductive) تحقیق شود. او برعکس، با تجزیه و تحلیل ِتاریخی ِنهادهای ویژه برآنست تا بتواند به ایده ای بزرگ تر دست یابد که هماره در جهت ِتدقیق بیشتر در حال ِپیشرفت باشد.

فوکو با تجزیه‌ و تحلیل تاریخی برآن نیست تا به نظریه‌ای جهانشمول درباره‌ی قدرت دست یابد. در نزد او هیچ نظریۀ کلانی، قادر نیست همه کارکردهای قدرت را در همۀ حوزه‌های سیاسی و اجتماعی توضیح دهد. فوکو را از همین لحاظ فیلسوف شرایط ِمشخص نیز می‌‌نامند.

مفهوم قدرت و مبنای معرفتی آن بر اساس پیشینه شناسی قابل تعریف است. به طور نمونه ميشل فوكو قدرت را منحصرا در اختيار يك شخص، گروه يا طبقه نمی ‌داند كه به طور عريان و به صورت يك‌طرفه آن را اعمال كند. قدرت در انحصار يك گروه و طبقه خاص نيست؛ بلکه همانا رابطه‌ای ست که به صورت رشته‌ها و تارهائی در هم‌پيچيده در اجتماع پراكنده است. بنابراین قدرت، از نظر فوكو، در اختيار و انحصار فقط يك گروه مثلا هيأت حاكمه قرار ندارد. قدرت سیاسی بازتابی از مقوله قدرت است که اعمال حاکمیت بر اتباع، جزئی از مجموعه آن محسوب می شود. بر خلاف فوکو، مارکسیسم از مقوله قدرت تعریفی سخت‌افزاری و ملموس و مشاهده كردنی ارائه می دهد. يعنی كسی كه اين قدرت را می ‌پذيرد احساس پذيرش را می ‌تواند لمس كند. ماهيت قدرت از نظر فوکو از ماهيت و تعريف «قدرت به صورت رايج» متفاوت است.

از نظر فوكو، «قدرت» اين‌گونه نيست كه در دست حاكمان و در تملك شخصی آنان باشد. بلكه قدرت حالت رابطه‌ و شبكه‌ای را دارد كه چون سيستم‌های عصبی در جامعه پخش است و در انحصار يك گروه يا شبكه خاص نيست. از نظر فوكو چنين قدرتی ماهيت نرم‌افزاری داشته و قابل مشاهده و محسوس نيست. قدرت از نظر فوكو لزوما با ابزارهاي خشونت‌آميز اعمال نمي‌شود؛ بلكه يك سخنرانی، نوار كاست، كتاب، انديشه و... نيز می ‌توانند منابع قدرت باشند. فرهنگ قدرت، درکی فراگستر در تمام اکناف ِجامعه و در ذهنیت ِ تك‌تك افراد می‌ پراکند. این درک وقتی به وحدت برسد، قدرتی ايجاد خواهد نمود كه هيچ نيرو و توانی و هيچ ارتش و سلاح و قدرت عريانی را يارای مقابله با آن نخواهد بود.

«اراده معطوف به حقیقت» و مقوله قدرت

هر رژيم حقيقت، گفتمانهائی دارد كه هويت، فرديت، ذهنيت و كردارها را معين می ‌سازد.

قدرت/دانش در همه‌جا اشكالی از حقيقت را توليد و اشكال ديگر را طرد و حذف می ‌كند.

قدرت، جوهر حیات است و هیچ چیز در این دنیا سوق پیدا نمی کند مگر در طلب قدرت. بدین ترتیب علم جویی هم در راستای قدرت تفسیرمی شود.

حقیقت در شکل گفتمانهایی مومیایی شده بر ما و بر دیگران حکومت می کند. هدف تبارشناسی فوکو فهم این موضوع است که حقیقت چگونه در تاریخ تولید شده است.

مثلاً برای پی بردن به گفتمانی مانند «غرب‌زدگی» یا «تهاجم فرهنگی» باید بازی قدرت را مد نظر قرار داد و اینکه چه کسی، در چه زمانی و با چه آمریتی از آنها صحبت میکند. چنین گفنمانهائی مجسم‌کنندۀ معنا و ارتباطات ِاجتماعی‌‌اند؛ آن‌ها تشکیل‌دهنده‌ی هم ذهنیت و هم ارتباطات ِقدرت‌اند. گفتمانها سازندۀ موضوعاتند و در این فرآیند مداخلۀ خود را پنهان می‌‌کنند. بنابراین، شکل گیری معانی و مفاهیم با اعمال قدرت و با شکل گیری ارتباطات و تشکیلات همراه اند. گفمانها تفکر سازند و از طریق تنظیم و ترکیب مانع ترکیبات دیگر شده و یا ادراکات موجود را جا به جا می‌‌کنند. گفتمانها همچنانکه ساخته می شوند؛ در ارتباطی رقابت‌آمیز با گفتمانها، دعاوی و موقعیت‌های دیگر قرار می‌‌گیرند. فوکو معتقد است که ما باید پیچیدگی و ناپایداری قدرت را درک کنیم. گفتمان می‌‌تواند هم ابزار و هم ثمره‌ی قدرت یا یک مانع و یا یک نقطه‌ی شروع برای یک استراتژی مخالف باشد. بعبارت دیگر، گفتمان هم تولید‌کنندۀ قدرت، هم نیرودهندۀ آن و هم فرسایندۀ آنست.

در یکی از معروف‌ترین سخنرانی‌‌های خود در کالج فرانسه تحت عنوان «نظم گفتمان»، فوکو «اراده‌ی معطوف به حقیقت» را به زیر سوال می برد و از جمله پرسش‌های کلیدی برای فوکو، در این سخنرانی، این است که چگونه گفتمان «اراده معطوف به حقیقت» در طول تاریخ دوام آورده است؟ «اراده معطوف به حقیقت»  چه ارتباطی با گفتمانهای دینی و یا با حقایق علمی و اراده‌ی معطوف به دانش دارد. او (morphology) اشکال مختلف اراده معطوف به حقیقت و موقعیت سوژه یا مدعیان آنرا را در ارتباط با چنین اراده‌ای مورد نقد و بررسی قرار می‌‌دهد.

دانش نه یک توانایی یا شوق طبیعی، بلکه مجموعه‌ای از تلاش‌هاست. دانش اسلحه‌ای است که در خدمت سلطه و اعمال قدرت قرار دارد. دانش‌ آنچنانکه ارسطو ادعا می کند برای شکوفایی، با لذت پیوند نخورده است. بلکه دانش بنا بر آنچه نیچه می گوید سلاحی است در دست قدرتمداران برای مبارزه و دشمنی. مطابقا، حقیقت ِمطلق دروغی ست که توهما ما را با دشمنمان هم ‌پیمان می کند. فوکو جهان را فاقد معنا و حقیقت بنیادین برمیشمارد.

جانمایه سخن فوکو اینست که حقیقت بر خلاف تعبیر سنتی، چیزی نیست که کشف شود؛ بلکه حقیقت هر آینه ساخته یا تولید می شود. هر جامعه ای رژیم حقیقت خود را دارد و در نتیجه، اعتبار حقیقت، امری محلی و موضعی است و نه امری جهانشمول. رژیم حقیقت در هر جامعه ای بیانگر رابطه قدرت و دانش در آن جامعه است. بدین ترتیب فوکو حقیقت و جهان گستری عقل را به زیر سئوال می کشد.

قدرت ِگفتمانهای دیانت باور در ایران

سئوال اینست که "ما چگونه ما شدیم؟ " و صورت متفاوتی نسبت به روندهای توسعه در غرب پیدا کردیم. در این فراگرد، ارتباط انسان ایرانی با عصر حاضر و نحوه وجود تاریخی او باید مورد توجه قرارگیرد. برای پاسخ به هویت ایرانی،  انقطاع در عادات و ذهنیات مألوف و نیز شالوده شکنی در اعتقادات و سنت‌های فکری، لازمه بررسی از نقطه نظر دیرینه شناسی ست.

علوم دینی بیش از آنکه پرتویی برتاریخ اندیشه در ایران بیندازد، آنرا در محاق تاریکی فرو برده و مانع از آن شده است که واقعیت‌های تاریخی درتفرد خاص، هر یک بطور مستقل درک  وفهمیده شوند. تمامیت گرایی، غایت گرایی و دیانت باوری عمده ترین نقصان دید تاریخ ِرسمی در ایران است.

پرسشی که مطرح است این است که چرا بعضی مردم ایران خواهان تسلط‌ مذهب اند و نیز اینکه طی چه فرآیندی سوژه تحت سلطه قرار می‌‌گیرد و رفتارهایش به او دیکته می‌‌شود؟ به عبارت دیگر، به جای این که از خود بپرسیم مثلاً چگونه حکومت دینی بر ما خود را تحمیل می‌‌کند، ‌باید این پرسش را مطرح کنیم که چگونه سوژه به تدریج از نظر فیزیکی و فکری تحت سلطه‌ی حاکمیت دینی قرار می‌‌گیرد. به زبانی دیگر ما باید به فرآیندی توجه کنیم که انسان ایرانی از هر نظر سوژه می‌‌شود و تحت انقیاد ِگفتمانهای دینی قرار می گیرد.

به عقیده‌ی فوکو تاریخ فقط بررسی عمل سرکردگان و اولیای قدرت نیست؛ بلکه تاریخ دربرگیرنده بررسی مفاهیم، نهادها و گفتمانهائی نیز می باشد که براساس آنها روابط قدرت شکل گرفته اند.

هیچ‌کس نمی‌‌تواند از روابط  قدرت فرار کند. ردپای قدرت را نباید تنها در یک فرد، یک پادشاه، یک حکومت و یا یک دیکتاتور جستجو کرد. روابط قدرت در همه‌ی سطوح اجتماعی پخش و گسترده است. این بدان معناست که مقوله قدرت همانا امری سیال و همه جائی ست و هر روز و در همه جا خود را به ما تحمیل می‌‌کند. اعتقادات دینی بر این منوال بخشی از روابط قدرت محسوب می شوند.

از نقطه نظر فوکو باید دید دانش‌ دینی چگونه توانسته‌ شکل و کارکرد «علمی» پیدا کند. از چه راهی و چگونه این «علوم» که ما را احاطه کرده‌اند وارد حیطه‌ی علم شده اند و با ساختارهای دیگر علوم چگونه ارتباط برقرار کرده اند.

مسأله این است که درک انسان ایرانی از علم، دانش و حقیقت در دوران معاصر-از صفویه ببعد- چگونه شکل گرفت و به صورت کنونی درآمد.

اهمیت این مسأله از آنجاست که علوم دینی در شکل دهی به درک انسان ایرانی از خود و از جهان پیرامون خود واجد نقش بلا فصلی است. ما از طریق درکی که این علوم به عنوان حقیقت به ما می‌دهند، تصویری از خود واز دیگران ساخته ایم و متعاقبا رفتارها و تعاملات اجتماعی خود را شکل بخشیده ایم. به بیان دیگر هویت ما وامدار آن گفتمانهای دینی ست که از صفویه ببعد بر مسند قدرت نشسته اند.

از این لحاظ که علوم دینی و مراکز اجتهاد در پیوند با قدرت و سیاست در ایرانند، نقش آفرینی و شکل پذیری هویت و نیز تعریف جنسیت و تنظیم روابط دو جنس شدیدا تحت تاثیر گفتمانها و باورهای تشیع قرار دارند.

گفتمان جنس و جنسیت یک سیستم مهار کننده دارد که اجازه اظهار نظر و حرکت برخلاف جریان را نمی دهد. ممنوعیت، تابوسازی و شیوه تقابل سازی (دوآلیته) از جمله مواردی است که بر اساس آن تبعیض علیه زن اعمال می شود. در این راستا، تفاسیر دینی خلاف جهت گفتمانها حرکت نمی کنند. بلکه تفسیر از متون مذهبی در جهت تحکیم و مهار گفتمانها مورد استفاده حاکمیت قرار می گیرند.

علاوه بر نفع و فایده‌ای که قدرت سیاسی از دانش دینی می‌برد، اخلاق دینی نیز همزمان در شکل دهی ِشخصیت افراد و در ایجاد روابط با جنس مخالف واجد اهمیت مستقل برای بررسی ست. در این جا ارتباطی که شخص با خود در بستر مسائل اخلاقی وبر اساس اعتقادات دینی پیدا می‌کند، موضوع مطالعه قرار می گیرد. در این محور، نقش دانش دینی در شکل دهی به هویت و نقش قدرت در قالب ریزی روابط و نیز نقشی که اخلاق دینی در ایجاد هویت و شخصیت بازی می کند، در کانون توجه فوکویست ها ایرانی قرار می‌ گیرد.

تحليل انقلاب اسلامی مستلزم کاربست نظریه فوکو در امر قدرت است.

تبارشناسی ِگفتمان شیعی در ایران

دیرینه فرهنگ اسلامی-شيعی در آستانه انقلاب، قدرت و نيروئی توليد كرد كه به واسطۀ اين نيرو رژيم تا دندان‌مسلح پهلوی وادار به تسليم شد. اسلام در طول ِاعصار زندگی، پيوندهای خانوادگی و روابط اجتماعی را با مراقبت تمام سامان داده است. هويت آميخته با دیانت، حضوری همیشه در ذهنیت ِایرانی داشته است. مثلا به اسطوره امام حسين و نيز به مراسم مذهبی عاشورا می توان اشاره کرد. دين که بمثابه بدیلی تاریخی در ذهنیت مردم موجودیت داشت، در آستانه انقلاب از گنام ِ تاریخی برخیزید و گريزگاه مردم محسوب شد.

از بدو تاسیس حکومت دینی صفویان، سوگواری، مهدویت و شهادت از مضامین تشیع در ایران بوده است.   

حضور اسلام شيعی در ذهنیت مردم در زمان مقتضی توانست قدرت را تجمع‌ بخشیده، کهن الگوی خود را عليه حكومت به كار گيرد. تشيع، پيروان خود را به نوعي بی قراری مدام مسلح می كند و در ايشان شوری می ‌دمد كه هم سياسی است و هم دينی. مذهب زبان ساده‌ای برای بيان آرزوهائی ست كه گفتارهای ديگر هرگز مجالی برای عرض اندام پيدا نكرده‌اند. گفتمان ِمذهبی شكلي است از مبارزه سياسی كه می تواند لايه‌های گوناگونی از مردم را بسيج كند و از هزاران ناخرسندی و سرخوردگی يك نيروی چالشگر پديد ‌آورد.  
 
دين به عنوان يكی از عناصر تشكيل دهندۀ فرهنگ، نقش اساسی در آگاهی ملی ايرانيان ايفا می كند. مفاهيم دینی به مثابه قدرت نرم‌افزار، توان مقابله با قدرت‌های عريان و خشن را دارا می ‌باشند.

در يك نگاه كلی، دين چون پناهگاه و گريزگاهی بود كه مردم ايران بدان واسطه خواهان تغيير و بركناری شاه و رژيم وی شدند. دين تمام خواست‌ها و نيازهای عمومی مردم را رنگ می داد. در آستانه انقلاب، دين از آنچنان اقتداری برخوردار شد که هستی، هویت ملی و تاريخی ایرانیان را شکل بخشید. آنچنانکه همبستگی بين افراد جامعه، در آستانه انقلاب از طریق دیانت صورت تحقق پذیرفت.

بنابراین، چهره نرم‌افزاری و پراكندۀ قدرت دینی، در بين آحاد مردم پیشا پیش موجود بوده است. فوكو به ظهور اين چهرۀ نرم‌افزاری و در عين حال بسيار تأثيرگذار از قدرت اشاره می كند و معتقد است شاه قدرت‌های عادی و رسمی را حذف كرده بود، اما از قدرت پنهان دیانت غافل بود. فوكو صف‌آرائی دو تعريف و دو چهره از قدرت را به خوبي به نمايش می كشد. شاه و ارتش بمثابۀ نماد ِقدرت ِعريان و خشونت محض (قدرت سخت افزاری) در مقابل اراده عمومی مردم و برآیند قدرت آنان (جنبه نرم‌افزاری قدرت) قرار می گیرد. قدرت واقعی و اساسی را بايد در همين جنبۀ نرم‌افزاری جستجو كرد و به راستی همین چهره در آستانه انقلاب، در ايران عيان شد.   تفاوت انقلاب ايران با ديگر انقلاب‌ها در همين نكته است كه در يك طرف رژيمی تا دندان‌مسلح صف آرائی کرده بود و در طرف ديگر قدرتی فاقد ِسلاح ولی دارای قدرتی مهیب، پنهان و نامرئی. 

قدرت فقط ابزار و تجهيزات و ادوات نظامی نيست. بلكه در امر قدرت بايد به ايدئولوژی، اعتقاد و از اين قبيل مسائل نيز اشاره نمود.

نماد ِنرم‌افزار ِ قدرت همان چیزی است که از آن بعنوان اراده مردم، اراده عمومي و مفاهيمی از اين قبيل می توان یاد کرد. ظهور حالت دو قطبی در جامعه ايران، كه در يك طرف رژيم و در طرف ديگر قاطبه مردم قرار داشت، همانا موجب شكل‌گيری انقلاب شد.

نقش فوکو این است که نشان دهد مردم آزادتر از آن‌اند که تصور می‌‌کنند، مردم می‌‌توانند موضوعاتی را که در تاریخ اتفاق افتاده و آن‌ها را حقیقت و مستند انگاشته اند، مورد انتقاد قرار داده، حاکمیت آن باورها را از بین ببرند. نزد او نقش روشنفکر این است که ذهن مردم را تغییر دهد تا گفتمانهای تفکر و عقیده متحول شوند. فوکو رهیافتی متفاوت دربارۀ بازاندیشی ِمفاهیم قدرت، دانش و گفتمان ارائه می دهد.

فوکو با بررسی تاریخ و پرده برداشتن از نیروهای فرهنگی و تاریخی‌‌ «ديرينه‌شناسی» و با بررسی شیوه‌های گوناگون دانش و اعتقاد سازی «تبارشناسی» می کوشد تا انسان را، که موضوع قدرت و سوژه‌ی دانش شده است، به آزادی برساند.

باری معنای حكومت اسلامی ابتدا بمعنای حكومت مذهبی نبود. بلكه اطلاق اين واژه بمعنای آرمانی بود كه همه را با هر طيف و گروه و خواست و علايقی دور هم جمع می ‌كرد.
 
اراده عمومی را نمی توان از بيرون به صورت قانون درآورد. اين اراده به صورت واقعيتی هنجاری و اخلاقی در قلب‌های شهروندان وجود دارد. در قالب اراده عمومی ست كه انسان تصمیمات اخلاقی خود را جامۀ عمل می پوشاند. می ‌توان اراده‌ عمومی را تلویحا با مفهوم «همبستگی» پيوند زد و گفت که آنچه به اراده عموميت می ‌بخشد تعداد آرا نيست؛ بلكه نفع مشترك است.  

اراده جمعی اسطوره‌ و ابزاری سياسی ست كه حقوقدانان يا فيلسوفان بمدد آن از خير مشترك و از نفع ِعمومی سخن گفته اند.  

در خصوص اينكه افراد و يا به تعبيری سوژه انسان، در تحولات اجتماعی و سياسی و حتی در ساختن تاريخ، به چه ميزان و اندازه‌ای می ‌تواند ايفای نقش بكند، مباحث عميق و گسترده فلسفی، سياسی و جامعه شناختی بسیاری صورت پذيرفته است.

باری، دین بيش از آنكه از عالم بالا سخن بگويد؛ آنجا که به سیاست بکشد؛ خواستار دگرگونی اين دنيا می شود. آسيب‌شناسي انقلاب می ‌تواند ما را به صورت تبارشناسانه ای با جريانات درونی ِانقلاب و با گفتمانهای آن آشنا كند. با این مقدمه اینک به بررسی ِمساله جنسیت و حجاب می پرداریم.

مسأله جنسیت و آزادی جنسی زنان

جنسیت و روابط جنسی برتابنده ساختار و گفتار ِقدرت است.

جنسيت عبارت است از راهبردی در جهت اداره، توليد و نظارت بر اندام آدميان و بر مناسبات اجتماعی آنها.

(Sex) و رفتار جنسی  (Gender)  هویت جنسیتی

دو مقوله جداگانه ومتمایز از یکدیگرند. رفتار جنسی: یعنی روابط بین مرد و زن که از بدو تولد بشر وجود داشته و در آینده نیز وجود خواهد داشت. هویت جنسیتی اما با تولد هویت فرد و با رشد ارزش های لیبرالی و اهمیت یافتن انسان است که معنا و اهمیت می یابد. بنابراین، هویت جنسیتی از اواخر قرن گذشته مطرح شده است

اهمیت مناسبات جنسیتی بمعنای زنانگی و مردانگی، همانا در گرو شکل دهی به هویت انسانهاست و این فقط به روابط بین مرد و زن محدود نمی شود. روابط جنسی میان افراد، روابط میان جنسیت ها و هویت ِجنسیتی، موضوعات بسیار مهمی هستند که بعنوان ممنوعه ها فقط فقها واجد صلاحیت در ابراز نظر هستند.

پس از انقلاب، تعاریف دینی از جنس و جنسیت بخشی از اخلاق حاكم در ایران شد. کنترل بر سکس و بر بدن زن و ارائه تعاریف محدودکننده و سرکوب گرایانه از همین جا ناشی می شود. تعریف دینی از رابطه جنسی، باعث تنظیم و کنترل رفتار جنسی شده، هویت فردی آدمی را سلب می کند.  

تعریف مردسالارانه و دیانتی از هویت جنسیتی همانا تعریف بر اساس زنانگی ومردانگی است که زن را در نقش مادری و همسری مهار می کند.

تبعیض و نابرابری بین زن و مرد هیچ ارتباطی به فیزیک بدن ندارد. این رسوم و باورهای غلط اجتماعی اند که چنین تبعیضاتی را روا می دارند. ماهیت جنسیتی ِسیاست، در شعار "آزادی ، برابری، برادری" بطور عیانی خصلت مردانۀ عرصۀ اجتماعی را نشان می دهد. «سهمیه‌بندی جنسی» در دانشگاه‌ها، «طرح ارتقاء امنیت اجتماعی» و «دیه نابرابر زنان و مردان» از دیگر مصادیق ِتبعییضات جنسی و جنسیتی علیه زنان در ایران امروز است.

دیرینه شناسی ِسنت ِحجاب

روسری و چادر برای کنترل جنسی زن از یکطرف و بمنظور تحقیر جنسیت اش از طرف دیگر ابداع شده اند تا با زور زن‌بودن را به خوردش بدهند.

در سلسله مراتب قدرت ِاریستوکراتیک روحانیت، چادر بمثابه ابزار قدرت از طریق سیستم ِعلائم و نشانه‌ها بر زن تحمیل می شود. استفاده از چادر بمنظور پوشش، در ایران ِپیش از اسلام نیز رواج داشته است. بهمین دلیل است که برخی روحانیون معتقدند که: در شرع اسلام حجاب نداریم بلکه مسأله عرفی است. در قرآن و منابع ِحدیث، دلالتی مبنی بر اجبار ِحجاب و یا مجازات ِبدحجاب به صورت تعزیری وجود ندارد. همچنین حدیثی از حکومت پیامبر و پس از آن؛ حتی از دوره خلفا و حکام اسلام؛ دایر بر رعایت حجاب و مواخذه در مورد بدحجابی موجود نیست. اگر چنین است، پس چرا بر مساله حجاب که تازه بر سر تفسیر آن در شرع اینهمه اختلاف وجود دارد و معلوم نیست که از محکمات باشد، اینچنین پافشاری می‌شود!؟

در عین حال باید اذعان داست که کشف ِحجاب برای زن ِسنتی یعنی بحران هویت و گسست از عقبه و از کهن الگوهای اریستوکراتیک چشم پوشیدن . این چیزیست که زنان سکولار از درک آن عاجزنند. خلاف آمد ِکار آنجاست که برخی زنان سنتی از مزایای اجتماعی و سیاسی‌ای که با حجاب و چادر همراه ست، بهره مندند.

باری، حس تحقیر همراه با مزایای هویت بخشی ِحجاب همانا بمثابه شمشیر ِدمکلوسیوس بر فرازِ سرِ زن ِایرانی قد افراشته است. بحث پوشش آزادانه و بحث ضرورت ِآموزش از نخستین خواسته‌های زنان در ایران ِپس از جنبش ِمشروعیت بوده است.

بلافاصله پس از انقلاب، متعاقب یک مدارای موقتی، ناگهان رژیم تازه تاسیس، زنان بی‌حجاب را ضدانقلاب و مزدور امپریالسم خواند و تظاهرات گوناگون زنان را که حجاب اجباری را زیر سؤال می بردند، سرکوب کرد.

عمال رژیم با مشت و لگد زنان را وادار می کردند تا زنانگی خود را یاد آورند و «کیان خانواده» را پاس دارند. پوشش اجباری در حاکمیت رژیم اسلامی از بحث فردی حول مسائل جنسی و جنسیتی به بحثی اجتماعی و سیاسی بدل شده است. برچسب ِ«بی‌حجابی یا بد حجابی» از مؤثرترین حربه‌ها برای خاموش کردن صدای زنان معترض است. حالیا بی‌حجابی با ضدانقلاب بودن یکی انگاشته می شود و این واقعیت نادیده گرفته می شود که تعداد کثیری از آنها که در انقلاب شرکت جستند و شعار «مرگ بر شاه» سر دادند، بی‌حجاب بودند.

الزام حجاب در حکومت دینی

شورای فرهنگی و اجتماعی زنان در پاییز سال 1386 دو مجلد را به موضوع «حجاب و عفاف» اختصاص داده است که از هر حیث جالب‌اند. 

در یکی از مقالات این مجموعه، نویسنده تحت عنوان ِ «پژوهشی در الزام حکومتی حکم حجاب» بر این ادعا اصرار می ورزد که: «از منظر فلسفۀ سیاسی حکومت‌ها می‌توانند اتباعشان را ملزم به انجام یا ترک فعلی کنند...اقتضای حکومت بر الزام اتباع خود امری کاملاً بدیهی و آشکار است». اینکه حکومت بنا بر اقتضا و الزام میتواند اتباع خود را به اطاعت وادارد، استدلالی ست که با عنوان اندیشۀ «تغلُّب» در تاریخ اسلام سابقۀ فراوان دارد و به هیچ رو نظریۀ جدیدی نیست. این چنین احتجاجی خود نقض آشکار مشروعیت حقوق بشر و آزادیهای اجتماعی است.

روابط قدرت در این گفتمان شكلی عیان و سركوب‌گر دارد و براساس تمايزات تبعیض آمیز ميان حاكم و تابع استوار است.

سخن‌گفتن از حقوق «حكومت» و وظايف «اتباع» اين واقعيت را  پنهان می دارد كه گفتارهائی از این قبیل صرفاً راههائی هستند برای آنکه مردم تحت فرمان ِقدرت در آورده شوند. تاثيرات سلطه‌آميز این قبیل استراتژیها، نه بازيابی ِحقيقت بلکه تحکیم كاركردهای قدرت است. 

روابط قدرت از روابط خشونت‌آميز متمايز است. خشونت متضمن اعمال زور بصورت مستقيم و بلاواسطه است آنچنانکه فرد وادار به تسليم شود. قوة قهريه و خشونت‌ علیه زنان وقتی بکار گرفته می شود که اجبار در پوشش اسلامی، بمنظور تغيير بلافاصله رفتار، بر زنان تحمیل شود. در مقابل قدرت صرفاً بر افراد آزاد، يعنی كسانی ‌كه در موضع انتخاب قرار دارند، اعمال می ‌شود. رابطه قدرت، به معناي نفی و انكار آزادی نيست، بلكه بر نوعي « ‌راهبرد ‌» مبتنی است كه بر اساس آن زنان خود را با امر پوشش اجباری سازگار کرده آداب آنرا تدریجا پذیرا شوند. هدف قدرت نفوذ بر گزينش‌های زنان و شكل ِ‌دادن به اعمال آنهاست.

بر اساس این راهبرد، زن به خودش مقيد گشته و بدين نحو تسليم روابط پدرسالار می شود.

قدرت پدرسالار از طريق سازوكارهائی ظريف مانند ادلۀ فقهی بر زنان اعمال مي‌شود. در این راستا، رژیم راهی ندارد جز آنكه دستگاه‌هائی را براي اعمال این گونه فشار، مانند «طرح امنیت اجتماعی» و نهادهای انضباطی به وجودآورد.
 
حجاب بمثابۀ گرانیگاه نظام اسلامی

حجاب بزرگترین چالش فردی و اجتماعی زنان در ایران است. حس تحقیر و احساس مغلوبیت فقط مربوط به پوشش نیست. تجربه‌های شخصی و اجتماعی ناشی از حجاب چیزیست که برج ِعاج نشینان ِعالم ِدین را از چند و چون آن خبری نیست.  
 
«شعارهای رنگارنگی از قبیل ِ« حجاب برای زن حکم صدف است برای گوهر!» یا «خواهرم، حجاب تو کوبنده‌تر از خون منست!»، همگی گفتمانهائی هستند روانشناسانه برای تخریب شخصیت زن. در این جملات، ستایش با تحقیر توأمان می‌شود تا روابط قدرت پیوندی ناگسستنی بیابد.

همانطور که هر رابطه ای را بر مبنای سیاست ِقدرت می توان برآورد کرد، امر حجاب نیز برتابنده اعمال قدرت از نقطه نظر جنسی و جنسیتی ست.

تحليل روابط قدرت در رژیم اسلامی یعنی بررسی نظام تبعیض و امتيازات سنتی/ قانونی از یکطرف و بررسی زبان و فرهنگی كه از طرف دیگر به گروه های تفتیش و گشت امكان می ‌دهد که بر زنان کنترل اعمال نمایند.

قدرت مذهبی که مدعی کنترل  آدمی در تمام جزئییات و در همه مراحل زندگی از تولد تا مرگ است می خواهد انسان ها را در زندگی شان و در هر موقعیت هدایت و اداره کند تا به شیوه معینی، آنها را به رستگاری برساند. برای چنین راهبردی، متأسفانه راهی دیگر جز توسل به زور باقی نمانده است . این نوع از قدرت همانا بمعنی اعمال ِقدرت شبان بر روی گله اش است. قدرتی از این نوع با این حد از غمخواری، تنها در صلاحیت تعداد معینی از افرادست که از قضا از مقام و منزلت دینی برخوردارند. روابط قدرتی این چنین از پس ِ گفتمانها و مقامات ِدینی خود را می نمایاند.

در مادۀ 638 قانون مجازات اسلامی در مورد جرم انگاری بدحجابی، چنین آمده است: «هر کس علناً در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی نماید، علاوه بر کیفر عمل، به حبس از ده روز تا دو ماه یا تا 74 ضربه شلاق محکوم می‌گردد و در صورتی که مرتکب عملی شود که نفس آن عمل دارای کیفر نباشد، ولی عفت عمومی را جریحه‌دار نماید، فقط به حبس از ده روز تا دو ماه یا 74 ضربه شلاق محکوم خواهد شد. تبصره: زنانی که بدون حجاب در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند، به حبس از ده روز تا دو ماه یا از پنجاه هزار تا پانصد هزار ریال جزای نقدی محکوم خواهند شد.

چنین احکامی در مورد حجاب اجباری به راحتی این مسأله را که اساساً آیا در شرع چیزی تحت ِحکم ِحجاب وجود دارد که مستلزم تعزیر باشد، به طاق ِنسیان می سپارد.

رویۀ زورگویانه و تهاجمی در مورد حجاب اجباری در کنار بسیاری دیگر از طرح‌های امنیت اجتماعی و بگیر و ببند ِ شهروندان از جمله ترفند‌هائی ست برای رفع و رجوع بحران مشروعیت ِسیاسی دولت.‌

بانیان «طرح امنیت اجتماعی» و «ارتقای عفت عمومی» متحدا برآنند تا روابط ِقدرت پدرسالار را در رفتار و ذهنیت جامعه حقانیت بخشند. 

فقیهان سنت پرست می‌گویند: عفت و تعادل جامعه با حجاب حفظ می‌شود! در پاسخ باید گفت که پوشش ملازمتی با پاکی و ناپاکی، عفت و بی‌عفتی، تعادل و عدم تعادل ندارد. پوشش و حجاب بحثی یکسره مربوط به قدرت است و کاری به اخلاق و سلامت جامعه ندارد.

در مساله حجاب تنها یک راه حل وجود دارد و آن‌هم واگذاری امر پوشش به انتخاب فردی خود زنان است.

پایان ِسخن

اخلاقیات و تعریفی که از مسالۀ جنسیت و حقوق ِجنسی، رژیم اسلامی طرح اندر می اندازد، با جهان ِواقع و با مبانی حقوق بشر هیچ گونه سازگاری و مناسبت ندارد. سنت گرایان سعی دارند حاکمیت ِمقتدارانه ای را بر جدول ِارزشها و بر الگوهای رفتاری جامعه تحمیل کنند.

احکام ِپوشش و تنبیهات ِمترتب بر انکار آن، مکانیسمی است که توسط آن روابط ِقدرت ِپدرسالار تعریف خاص خود را از زنانگی و مردانگی (مقولۀ جنسیت) بصورت نظام مندی بر جامعه تحمیل می کند.

مطابق فرمان و احکام ِعلمای دین، که همگی از مردانند، هویت و نقش اجتماعی زن (جنسیت) منوط به موجودیت فیزیولوژیکی زن (سکس) است. آنان تعاریف خود را از پاکدامنی و کنشهای جنسیتی و نیز از ارزشها و هنجارها بر روابط و بر فردیت و ساختارهای شخصیت تحمیل می کنند. در این راستا، جامعۀ متخاصم به زن هجوم می آورد تا از طریق تسلیم او، مناسبات اجتماعی تحت فرمان درآید و طرح تفکیک ِجنسی و جنسیتی در جامعه عملی شود. بدین وسیله، زنان بمثابۀ نیمی از جمعیت همانا جهان نگری و اخلاقیاتی را درونی ِپندارها و ذهنیت خود می کنند که بخش ِمذهبی و سنتی جامعه خواستار آنست. رژیم اسلامی از طریق فشار مذهبی و از طریق سیستم ِتحقیر و تنبیه می خواهد زنان را نسبت به سرنوشت ِروانی-اجتماعی خویش مشکوک کرده، آنان را تحت الزامات تن شناختی، از آزادیهای برابر حقوقی محروم سازد.       

June 2008
منصور پویان

+++++++++

فهرست منابع:

1- بارنز، اريك. ميشل فوكو. ترجمه بابك احمدي(تهران: نشر ماهي، 1381)

2- بشيريه، حسين. دولت و جامعة مدني (‌گفتمان‌هاي جامعه‌شناسي سياسي) (‌قم: نقدونظر، 1378)

3- بشيريه، حسين. نظريه‌هاي فرهنگ در قرن بيستم (‌تهران: مؤسسة فرهنگي آينده پويان، 1378)   

4- حسين بشيريه. سيري در نظريه‌هاي جديد در علوم سياسي (تهران: نشر علوم نوين، 1378)

5- هيوبرت؛ رابينو، پل. ميشل فوكو: فراسوي ساختگرايي و هرمنوتيك. ترجمة حسين بشيريه (‌تهران: نشر ني، 1378)

6- ضميران، محمد. ميشل فوكو: دانش و قدرت (تهران: هرمس، 1379)

7- فوكو، ميشل. مراقبت و تنبيه: تولد زندان. ترجمة نيكو سرخوش و افشين جهانديده (تهران: نشر ني، 1378)

8- فوكو، ميشل. نيچه، تبارشناسي و تاريخ. ترجمة نيكو سرخوش و افشين جهانديده. در: لارنس كهون

9- كلگ، استوارت آر. چارچوب‌هاي قدرت. ترجمة مصطفي يونسي (تهران: پژوهشكدة مطالعات راهبردي، 1380)

10- لوكس، استيون. قدرت؛ فر انساني يا شر شيطاني. ترجمة فرهنگ رجايي (‌تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1370)

11- ماتيوز، اريك. فلسفة فرانسه در قرن بيستم. ترجمة محسن حكيمي (تهران: ققنوس، 1378)

12- هيندس، باري. گفتارهاي قدرت(از هابز تا فوكو). ترجمه مصطفي يونسي(تهران: نشر شيرازه، 1380)
 

1- Dean, Mitchell, Foucault obsession with west Modernity. In: Barry Smart. Michel Foucault. Vol, 2. London: Routledge. 1994

2- Edward Said. Michel Foucault. In: Bary smart (ed). Michel Foucault. London: Routledge. 1994. Vol 2

3- Foucault, Michel. The Archeology of Knowledge. London: Tavistock Publication. 1972

4- Foucault, Michel. The History of Sexuality. Vol 1. New York: 1978

5- Fraser, Nancy. Foucault on modern power. In: Barry smart (ed). Michel Foucault. London: Routledge. 1994. Vol 2

6- Gordon, Colin (ed). Power/Knowledge: Selected Interview and Other writings. 1972–79. New York. 1980

7- Mison, Jeff. (strategies for Socialist? Foucault’s conception of power. Economy & society. 1980. vol. 9)

8- Moss, Jeremy (ed). The Later Foucault. London: Sage Pub. 1998

9- Sheridan, Alan. Michel Foucault (The Will to Truth). London: Tavistock. 1980

10- Smart, Barry . The Governmental of Conduct: Foucault on Rationality, Power and Subjectivity. In: Michel Foucault. London: Routledge. 1994. Vol 4