Bijan Radan

جمهوری اسلامی نماینده‌ی کدام جریان تاریخی است؟ کشمکش اصلی در ایران امروز بر سر چیست؟

جمهوری اسلامی نماینده‌ی اسلام سیاسی و ایده‌ی امپراتوری اسلامی است.

واژه‌ی امپراتوری معمولأ ما را به یاد امپراتوری‌های اروپائی می‌اندازد که بعد از جنگ جهانی دوم به تدریج مستعمره‌های خود را از دست دادند.

ولی خاورمیانه تنها مهد مذاهب بزرگ نبوده‌است. خاستگاه امپراتوری‌های بزرگ هم خاورمیانه است. تاریخ سیاسی خاورمیانه در سه هزار سال اخیر، تاریخ امپراتوری‌سازی، چندپاره شدن، و سرانجام فروپاشی امپراتوری‌ها ست: ازآشور، بابل، و ایران هخامنشی گرفته تا ایران ساسانی، بیزانس (روم شرقی)، و امپراتوری اسلامی-عربی خلفای راشدین، تا امپراتوری اسلامی عثمانی که پس از جنگ جهانی اول از بین رفت.

ایده‌ی امپراتوری، ایده‌ی فرمانروائی گروهی از مردم بر مردم دیگر و سرزمین‌های دیگر است. هر امپراتوری یک مرکز دارد و یک پیرامون و رابطه‌ی مرکز با پیرامون نوعی از رابطه‌ی سلطه است. مرکز یک امپراتوری، به نحوی خودآگاه، به یک ایده‌ی متحدکننده‌ی نیازمند است. هویت جمعی مرکز با همین خودآگاهی جمعی تعریف می‌شود. این هویت معمولأ یا ملی(ناسیونال) است یا مذهبی، هر چند در امپراتوری‌های مذهبی، نقش قوم پدیدآورنده‌ی مذهب نقشی غالب است.

همه‌ی امپراتوری‌ها به نیروی نظامی و تبلیغ فرهنگی برای حفظ رابطه‌ی سلطه بر سرزمین‌های پیرامونی نیاز دارند ولی نه همیشه به یک اندازه.

امپراتوری ساسانی، مثل امپراتوری بریتانیا، یک امپراتوری ملی بود. در ایران عهد ساسانی آزادی مذهب بطور نسبی رعایت می‌شد و از این نظر در دوران خود یک امپراتوری نمونه بود. حس هویت ملی در ایران کمتر به دین، زبان، و نژاد؛ و بیشتر بر پایه‌ی وابستگی به خاک و سرزمین ایران شکل گرفته بود. واژه‌ی "ایرانشهر" در زبان پهلوی بیانگر همین ایده بود.

اسلام به مثابه دین به ایران حمله نکرد. آنچه که به ایران ساسانی و روم شرقی حمله کرد، ایده‌ی امپراتوری‌سازی اسلامی بود. پس از شکست ساسانیان، تاریخ ایران تاریخ رویارویی اسلام سیاسی با ایده‌ی ایرانشهر است. در انقلاب مشروطیت با شکل گرفتن مفهوم مدرن دولت ملی (nation-state) این رویارویی به اوج تازه‌ای رسید، و پس از آن جنگ "ملی‌ها" با "مذهبی‌ها" کشمکش اصلی فرهنگ و سیاست در ایران است.

چه از نظر تاریخی و چه به لحاظ منطقی، مفهوم "دولت ملی" شرط بنیادی تحقق دمکراسی در جهان امروز است. آزادی مذهب در یک حکومت ملی مردم‌سالار معنا میدهد نه در یک حکومت دینی، چرا که حکومت دینی همیشه تحمیل یک روایت خاص از یک مذهب خاص است.