M. Saadat Noury

ایرانیان و بسیاری اقوام دیگر، شب یلدا یا شب چله را شبی فرخنده و مبارک می شناسند و آن را طی مراسمی جشن می گیرند. این مراسم پس از ناپدیدی و فروکش آفتاب در سی ام آذر (آخرین روز پائیز) تا پیدایش و درخشش آفتاب در یکم دی (نخستین روز زمستان) به نحوی گوناگون اما شادمانه و دلپسند ، اجرا و برگذار می شود.از یکم دی ماه تا دهم بهمن چهل روز است ، این چهل روز را چله یا چله بزرگ گویند سپس چله کوچک پدیدار می شود که شامل بیست روز آخر بهمن ونخستین بیست روز ماه اسفند است . شب یلدا یا شب چله در بیشتر سال ها مقارن است با بیست و یکم و یا بیست و دوم دسامبر و دراز ترین شب سال بشمار میرود. بنا بر گفته ی دكتر فريدون جنيدي متخصص اسطوره شناسي و تاريخ باستان: " جشن شب چله، (جشن بزرگداشت علم و دانش در دوران باستان)است. نياكان ما، در۷۰۰۰ سال پيش، به گاهشماري خورشيدي دست پيدا كردند و با تفكر و تامل دريافتند كه اولين شب زمستان بلندترين شب سال است". ریشه ی واژه ی یلدا در زبان سریانی و به معنای تولد، ولادت، و یا میلاد است.

یلدا در میان ادیان و اقوام گوناگون : بسیاری از ادیان ، به شب چله مفهومی دینی دادند. در آیین میترا (و بعدها با نام كیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام خور روز (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می آمده است.
خورروز در ایران باستان، روز برابری انسانها بود در این روز شاه و همه ی مردم لباس ساده می پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت و کارها داوطلبانه انجام می گرفت نه تحت امر. در این روز جنگ کردن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود. این موضوع را نیروهای متخاصم با ایرانیان نیز می دانستند و در جبهه ها رعایت می کردند و خونریزی به طور موقت متوقف می شد و بسیار دیده شده که همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل شده است. در این روز، بیشترمردم از این رو دست از کار می‌کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً مرتکب بدی شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می شمرد.
فرقه های گوناگون عیسوی، با تفاوتهایی، زادروز مسیح را در یكی از روزهای نزدیك به آغاز فصل زمستان می دانند و همچنین جشن سال نو و كریسمس را در همین هنگام برگذار می كنند. منسوب داشتن این میلاد به میلاد مسیح، به قرون متأخرتر باز میگردد ، اما آنگونه كه ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه نقل كرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار یا خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می گیرد.

نخستین روز زمستان در نزد خرمدینانی كه پیرو مزدك  بوده اند سخت گرامی و بزرگ دانسته می شد و از آن با نام «خرم روز» یاد می كرده اند و آیین هایی ویژه داشته اند. این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستانی هنوز در میان برخی اقوام دیده می شود كه نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیكستان) است. همچنین در تقویم كهن ارمنیان نیز از نخستین ماه سال نو با نام «ناواسارد» یاد شده است كه با واژه اوستایی «نوسرذه» به معنای «سال نو» در پیوند است.

در میان زرتشتیان  ایران باستان سفره ی شب یلدا،  شامل میوه های تر و خشک و نیز آجیل ( به اصطلاح آنان: لُرک) بودکه به افتخار پیروزی اهورومزدا بر اهریمن و یا غلبه ی روشنایی بر تاریکی ترتیب داده می شد.

یهودیان نیز در این شب جشنی با نام «ایلانوت» (جشن درخت) برگذار میکنند و با روشن کردن شمع به نیایش می پردازند.
آشوریان نیز در شب یلدا آجیل مشکلگشا میخورند و تا پاسی از شب را به شب نشینی و بگو  و بخند می گذرانند و در برخی  خانواده های آشوری تفال با دیوان حافظ نیز رواج دارد.

حدود ۴۰۰۰ سال پیش در مصر باستان جشن «باززاییده شدن خورشید»، مصادف با شب چله، برگزار می شده است. مصریان در این هنگام از سال به مدت ۱۲ روز، به نشانهٔ ۱۲ ماه سال خورشیدی، به جشن و پایکوبی می پرداختند و پیروزی نور بر تاریکی را گرامی می داشتند. همچنین از ۱۲ برگ نخل برای تزیین مکان برگزاری جشن استفاده می ‌کردند که نشانهٔ پایان سال و آغاز سال نو بوده است.

در یونان قدیم نیز، اولین روز زمستان روز بزرگ داشت خداوند خورشید بوده است و آن را خورشید شکست ناپذیر، ناتالیس انویکتوس، مینامیدند که معنی آن، میلاد و تولد است. آثار یلدا در جشن دیگر مرسوم در یونان نیز باقی مانده است و از مهمترین این جشنها میتوان به جشن ساتورن اشاره کرد.

یلدا که جشنی ایرانی است در کشور روسیه همسایه ی شمالی ایران نیز رواج دارد. دکتر داریوش کیانی درباره برگذاری یلدا در روسیه چنین روایت می کند: "این جشن در روسیه نیز از دیر باز، از روزگاری که هنوز مسیحیت به آن جا راه نیافته بود، به مدت ۱۲ روز پر سرور و پر آئین با آداب ویژه ای برگزار می شده است و گویا هنوز هم در میان دهقاناان و روستائیان معمول است. در روسیه جشن یلدا، عید سالانه دهقانان و روستائیان بود. پختن نان شیرینی محلی به صورت موجودات زنده، بازی های محلی گوناگون، کشت و بذر پاشی به صورت تمثیلی و باز سازی مراسم کشت، پوشانیدن سطح کلبه با چربی، گذاشتن پوستین روی هره پنجره ها، آویختن پشم از سقف، پاشیدن گندم به محوطه حیاط، ترانه خوانی و رقص و آواز و مهم تر از همه قربانی کردن جانوران از آیین های ویژه این جشن بوده و هست....یکی دیگر از آیین های شب های جشن، فالگیری بود و پیشگویی رویدادهای احتمالی سال آینده. همین آیین ها در روستاهای ایران نیز کم و بیش به چشم می خورد که نشان از همانندی جشن یلدا در ایران و روسیه دارد".

درازای شب یلدا: بنا بر نوشته ی دکتر تورج پارسی و دکتر شاهین سپنتا ، درازای شب یلدا در برخی از شهر های ایران و جهان در بیشتر سال ها بدینقرار است:

تهران ۱۴ ساعت و ۲۶ دقیقه / اصفهان  ۱۴ ساعت و ۹ دقیقه / مشهد ۱۴ ساعت و ۲۹ دقیقه/ تبریز ۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه / برلن آلمان ۱۵ ساعت و ۳۶ دقیقه / پاریس فرانسه ۱۵ ساعت و ۵۹ دقیقه / لندن بریتانیا ۱۶ ساعت و ۲۵ دقیقه / مسکو روسیه ۱۷ ساعت و ۱۷ دقیقه / استکهلم سوئد ۱۸ ساعت و ۱۸ دقیقه / هلسینکی فنلاند ۱۸ ساعت و ۳۵ دقیقه / ریکجویک ایسلند ۲۰ ساعت و ۳۱ دقیقه / لولیو سوئد ۲۱ ساعت و ۴۴ دقیقه

مراسم شب یلدا در ایران : بنا به باور برخی از ایرانیان، در شب یلدا نبردی سخت میان روشنایی و تاریکی در می گیرد که سر انجام به شکست تاریکی و زایش دوباره ی نور می انجامد. بسیاری از ایرانیان در این شب کنار آتش گرد آمده به ترانه خوانی ورقص و پایکوبی می پرداختند . امروزه نیز در گوشه و کنار ایران ، مردمان در چنین شبی به دور سفره ای   پر از خشک میوه ها و تر میوه هایی چون انار، سیب ،خربزه ، هندوانه و انگور جمع می شوند و در پرتو روشنایی آتش و یا شمع و  یا   نور چراغ ، به پایکوبی وشادی می پردازند.

یکی از آیین های شب یلدا در ایران، تفال با دیوان حافظ است. مردم دیوان حافظ لسان الغیب را با نیت بهروزی و شادکامی می گشایند و فال دل خویش را از او طلب می کنند. در برخی دیگر از نقاط ایران نیز شاهنامه خوانی رواج دارد. نقل خاطرات و قصه گویی پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها نیز یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده ایرانی دلپذیرتر می کند. اما همه این ها ، ترفندهایی است تا خانواده ها گرد یکدیگر جمع شوند و بلندترین شب سال را با شادی و صفا تا به سحر به سر کنند.

همزماني ماه گرفتگي و يلدا : بنا به گزارش تارنما های خبری در سی ام آذرامسال ، همزمان با يلدا ماه كامل مي گيرد. ماه گرفتگي زماني اتفاق ميافتد كه ماه در فاز كامل (بدر) و در حال عبور از بخشي از سايه زمين باشد. اين ماه گرفتگي در ايران و آسيا قابل رؤيت نيست اما در بخشهايي از شرق آسيا و اقيانوسيه، آمريکا، غرب اروپا و شمال غرب آفريقا قابل رؤيت است. بهترين نقاط رصد اين پديده نجومي در آمريكا و بخشهايي از اروپا است و اين ماه گرفتگي از اواخر شب دوشنبه تا صبح روز سه شنبه به وقت آمريكا در تمامي نقاط آمريكاي شمالي قابل رؤيت است و از آنجا كه اين خسوف به وقت ايران در روز اتفاق ميافتد، در هيچ نقطه از كشور ما و آسيا قابل رؤيت نخواهد بود. این ماه گرفتگي از آغاز تا پايان براي مردم ساحل شرقي آمريکا سه ساعت و ۲۸ دقيقه به طول خواهد انجاميد. مدت زماني که زمين به طور کامل بر ماه سايه مياندازد ۷۲ دقيقه خواهد بود. طبق گزارشهاي ناسا، آخرين همزماني یلدا و ماه گرفتگي  حدود ۴۵۶ سال پیش و در ۱۵۵۴  بعد از ميلاد مسيح بوده است.

ویژگی یلدای امسال : همانگونه که اشاره شد ماه گرفتگی تاریخی امسال در ایران قابل رویت نیست و بسیاری از ایرانیان آرزومندند که همزمان و یا اندکی پس از برگذاری مراسم جشن یلدا و پیروزی روشنایی و نور بر ظلمت و تاریکی ، دوران سیاهی و نکبت و عصر تباهی و غفلت نیز در سرزمین اهورائی آنان به سر آید و همراه با درخشش پرتوهای فروزان و پر تشعشع  خورشید ، پرچم شادی و آزادی و عدالت و فرزانگی در سرزمین ایران برافراشته گردد و با توانمندی بسیار سالیان سال، همچنان در اهتزاز بماند.
شاید بی مناسبت نباشد که این سروده را که از ساخته های چند سال پیش همین قلم است یکبار دیگر با هم مرور نمائیم:

یک زمان آید که قومی خسته از چنگال ظلم
آ تش قهروغضب را ، ا فکند هرجای شهر
کوی و برزن را بسوزاند ، زخشمی پرلهیب
شعله‌ ها بالا دهد ، گیرد تمام خشک و تر
بغض ‌ها، فریاد ‌ها گردد ، بسان بانگ موج
موج ها سرکش شود ، افتد د رون بحر و بر
هرخروشی ، دامن آ ه سحر جوید از آنک
داد ديرين را ستاند ، ازبسی بیداد گر
یک زما ن آید که قومی جان خود گیرد به کف
روزگاران شاد سازد در نسیم یک سحر
عهد نیک و خرمی را ، آورد یکسر ‌پد ید
دوره ی ظلم و تباهی را ، نهد بر ‌پشت سر
سرزمینی نو بسازد ، عاری ا ز هر دیو و دد
تا شود ایمن ، ز آسيب ریا و قهر و شر
یک زما ن آید که گردون این فلک این آ سمان
چتر مهرخویش بگشاید ، خوش وگسترده تر

جشن پر آوازه ی یلدا و پیروزی روشنایی برتاریکی ، بر همه ی مردمان آزاده فرخنده و خجسته باد

دکتر منوچهر سعادت نوری

منابع
لحظاتی همراه با جشن یلدا : نوشتاری به زبان انگلیسی از همین نگارنده
جشن شب يلدا، جشن بزرگداشت علم است : دكتر فريدون جنيدي
زنجیری از سروده ها ی یلدا: از همین نگارنده
شب یَلدا و مراسم آن : لغت نامه دهخدا
پیشینه ی یلدا : دکتر تورج پارسی و دکتر شاهین سپنتا
از یلدای ایرانی : دکتر تورج پارسی
یلدا در روسیه : دکتر داریوش کیانی
همزماني ماه گرفتگي و يلدا پس از ۴۵۶ سال : تارنما های خبری
یلدا : تارنمای ویکی پدیا

گل غنچه های پند ا ر