HEDAYAT

ماه گذشته مشغول بازخوانی داستانهای صادق هدایت و نسل اول نویسندگان ایرانی در قرن بیستم بودم. برایم شگفت انگیز بود که جوانی که از کودکی با فرهنگ غرب آشنائی داشته و در نوجوانی به اروپا آمده، چگونه ممکن است «حاجی آقا» یا «علویه خانم» را بنویسد؟ آن زبان را از کجا می شناخت؟ آن عبارات را کجا شنیده بود؟ - و این ممکن نیست مگر با تحقیق و یادداشت برداری از زبان مردم و فرو رفتن در قشرهای مختلف و سریدن در درون جامعه! «حاجی آقا» تاریخ نیم قرن ایران را برملا می کند و «بوف کور» همه تاریخ انسان ایرانی را.
بوف کور نثر ساده ای دارد اما هنگام خواندن، این بار به وضوح متوجه شدم که صادق هدایت هنگام نوشتن بوف کور به فرانسه فکر میکرده و به فارسی می نوشته و از این روست که ترجمه فرانسه رمان «بوف کور» آنقدر به مذاق جامعه فرانسه زبان خوش نشست. هدایت بدون آن که مانند برخی از نویسندگان به تقلید از نویسندگان غربی، خود را به اسطوره های مسیحی آویزان کند، از طریق افکار مدرنش با جامعه غرب ارتباط برقرار می کند.

آنچه واضح است این است که هدایت شناخت عمیق و اصیلی از فرهنگ و تاریخ و جامعه ایرانی داشته است که این شناخت در کنه مطلب نهفته است. او داستان جمع و جوری را با فضایی سوررئالیستی (که البته برای توجیه آن، به تأثیر مخدرات {افیون + می + زهر مار!؟} و هذیان و پارانویا می شود استناد کرد) و تصاویری متأثر ار سینمای اکسپرسیونیست نوشته است یعنی در مجموع برای بیان آنچه «دردهای روح» می نامد، زبان افکار خویش و نیز پیشرفته ترین دانش هنری زمانه خود متأثر شده و بهره گرفته است. گرچه آنقدر نومید و دلتنگ بوده است که نماند تا «بوف بینا» و یا «بوف بزرگ» خود را بنویسد و از نفهمی دنیای رجاله ها دلمرده و فراری شد و سرانجام کاسه صبرش لبریز شد و دیگر طاقت نیاورد و شیر گاز را باز کرد.

بر این اعتقادم که صادق هدایت اگر به فرانسه نوشته بود و کتاب خود را در فرانسه منتشر می کرد، مخاطبان حقیقی خویش را در زمان زندگی اش می یافت و تا این حد نومید نمی شد که متأسفانه، او آنقدر ایران را دوست داشت که با وجود تسلط بر زبان فرانسه، روح دردمندش سخت ایرانی بود و علاقمند به فرهنگ اصیل خویش، و از این رو بود که به فارسی می نوشت و باز از این رو بود که برگشت و زبان پهلوی آموخت و تحقیق و مطالعه تا دردهای روح خویش را بشناسد؛ که گاه شناختن و آگاهی به معنای یافتن راه نجات نیست، درست مانند کوری اودیپ.
صادق هدایت با شناخت دردهای روح ایرانی، و شناختن زخم های دیرینه، نومیدتر و بیجان تر از آن بود که بتواند باز هم بماند، بماند تا شاید روز بهروزی ایران و ایرانیان را به چشم ببیند، شیر گاز را باز کرد و تمام.