msabaye

مجتبی مینوی از پژوهشگران برجسته ایرانی در زمینه های فرهنگ، ادبیات و تاریخ ایران و از پیشگامان مطالعات ادبیات تطبیقی فارسی و عربی در ایران بود.
از مینوی نزدیک به 250 مقاله در زمینه های گوناگون از جمله شرق شناسی، کتاب شناسی، نسخه شناسی، نجوم، مردم شناسی، دستور زبان، ادبیات و فلسفه اسلامی به جای مانده است. از آثار او می توان از تصحیح کلیله و دمنه، نامه تنسر، نوروزنامه، ویس و رامین، ترجمه "شاهنشاهی ساسانیان" و مقالات "تاریخچه شیرو خورشید در پرچم ایران"، "اقبال لاهوری"، "پانزده گفتار"، "فردوسی و شعر او" و شرکت در تصحیح متونی چون دیوان ناصر خسرو، سیاستنامه و شاهنامه چاپ کتابفروشی بروخیم، نام برد.

مجتبی مینوی در سال 1282 شمسی در تهران به دنیا آمد و در سه سالگی همراه خانواده  به سامره رفت. تحصیلات ابتدایی خود را به شیوه معمول زمان از مکتب آغاز کرد. پس از بازگشت به تهران در نه سالگی به تحصیل در مدارس گوناگون پرداخت و سرانجام پس از پایان دوره دارالفنون و دارالمعلمین مرکزی به لندن رفت.

مینوی خدمات فرهنگی خود را با شغل معلمی آغاز کرد و پس از اشتغال در عدلیه لاهیجان و تندنویسی در مجلس شورای ملی، ریاست کتابخانه معارف ( بعد ها کتابخانه ملی) را به عهده گرفت.  پس از چند سال برای ادامه مطالعات عازم انگلستان شد و در سال 1329 تدریس در دانشگاه تهران را آغاز کرد.  در فاصله سال های 1336 تا 1340 ضمن اشتغال در دانشگاه به رایزنی فرهنگی سفارت ایران در ترکیه منصوب شد.

طی این ماموریت مینوی یکی از مهمترین خدماتش را به فرهنگ و ادب فارسی انجام داد و آن شناساندن گنجینه کتاب های ایرانی موجود در ترکیه بود. او نفایس بسیاری را که سال ها از نظر اهل ادب دور مانده بود با کوشش خود شناساند. نتیجه تحقیقات و مطالعات او در ترکیه، تهیه تعداد قابل توجهی میکروفیلم از نسخ نفیس ادبیات ایرانی است که اینک در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است.

دوره جوانی مینوی با دوره ای مصادف بود که تحقیق در فرهنگ و ادب ایرانی به روش غربیان و با توجه به جوانب مختلف امر به تازگی در ایران آغاز شده و پژوهشگرانی چون علامه قزوینی، عباس اقبال، حسن تقی زاده و ابراهیم پورداود در این راه گام بر می داشتند و راهنمای آیندگان بودند. آثار و مقالات این گروه که در اروپا و ایران انتشار می یافت شور و هیجانی در دانش پژوهان ایجاد کرد و محیطی خاص از عشق و علاقه به تاریخ و فرهنگ ایرانی پدید آورد و بسیاری را به این راه دشوار جذب کرد.

مینوی سرآمد این طبقه جوان بود که از همان آغاز با  تکیه بر سرمایه ادبیات فارسی و عربی و شور و علاقه خود  به جرگه دانشمندان سالمندتر از خویش در آمد و با برخی از آنان در تحقیقات دشوار ادبی همکاری و همگامی کرد.

آشنایی علمی مینوی با کارهای مستشرقان از راه نوشته های پژوهشی قزوینی و تقی زاده و مجله کاوه بود. مینوی به اهمیت کارها و روش علمی مستشرقین آگاه شد و به تدریج همان شیوه را به بهترین وجه در تحقیق و تتبع انتخاب کرد. مینوی از ضعف و حس حقارتی که بسیاری از پژوهشگران همعصر او در مقابل مستشرقین غیر ایرانی داشتند، برکنار بود.  خود در میان خاورشناسان جهان مورد احترام و استناد بود و نسبت به برخی از آنان احترام خاصی داشت، اما در استفاده از آثار مستشرقان هیچ گاه چشم بسته به آثار آنان نمی نگریست و همیشه محک سنجش و نقد را در نوشته های آنان به کار می گرفت.  برای مثال "نامه تنسر" قبلا به چاپ رسیده بود، ولی مینوی آن نثر را کافی ندانست و چاپ جدیدی با تصحیحات و توضیحات که از نظر نقد و صحت متن بر آن چاپ مزیت های بسیار دارد، منتشر کرد. نمونه دیگر رساله ای بود که در رد صحت و اصالت نسخه قابوسنامه که توسط ریچارد فرای مستشرق معروف به نام "کاپوس نامه" در سال 1332 منتشر شده بود. در این رساله که با عنوان "کاپوسنامه فرای – تمرینی در تزویر شناسی" در مجله یغما منتشر شد، مینوی به صراحت به نقد و بررسی نسخه فرای پرداخت.

تنوع اطلاعات و یادداشت های تاریخی و ادبی و فرهنگی او از ارزش های ویژه مینوی است، اما در بین تحقیقات و آثار او شاهنامه جایگاه ویژه ای دارد. کار علمی و جدید و گسترده بر روی شاهنامه با مینوی آغاز شد. عشق مینوی به شاهنامه، با آغاز آشنایی او با زبان و فرهنگ ایران پیش از اسلام شروع شد. در آذرماه 1305 به اتفاق ملک الشعراء بهار و چند تن دیگر فرا گرفتن زبان پهلوی را نزد هرتسفلد آلمانی آغاز کرد. مینوی به زبان های عربی، انگلیسی، فرانسه و ترکی مسلط بود و چند سال نیز در دانشگاه های گوناگون مانند آکسفورد، ماینتز و یوتا  تدریس کرد.

نثر مینوی استوار و فصیح است و انتخاب کلمات و ترکیبات او از تسلط فراوان وی بر زبان فارسی حکایت می کند. محکمی و پختگی نثر او در بیان ساده و شیرین مفاهیم و معانی دشوار بسیار تاثیر گذار است. او همچنین با نویسندگان و ادیبان همعصر خود آشنایی داشت و با صادق هدایت کتاب "مازیار" را نوشت. بخش تاریخی کتاب "مازیار" را مینوی تهیه کرد و بخش نمایشی را صادق هدایت.

مینوی کتابخانه معتبر و نفیس خود را به بنیاد شاهنامه فردوسی اهدا کرد. این کتابخانه اکنون وابسته به موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وزارت فرهنگ و آموزش عالی است. مجتبی مینوی در ششم بهمن ماه 1355 چشم از جهان فروبست. یادش گرامی باد.

منابع
1.    باقری، مهری (1355). "استاد مجتبی مینوی"، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ص 434-431.
2.    شهاب، علی (1368). "به یاد استاد مجتبی مینوی"، کیهان فرهنگی، سال ششم، شماره 11، ص 48-49.
3.    پانزده گفتار در باره مجتبی مینوی، به کوشش ایرج افشار، 1356، انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، شماره 17، مجموعه سخنرانیهای تحقیقی، شماره 4، تهران.
4.    افشار، ایرج (1355)، مینوی و مستشرقین، سخن، دوره 25، ص 909-904.
5.    5. صفا، ذبیح الله (1355). درگذشت استاد مجتبی مینوی، سخن، دوره 25، ص 897-895.